Shkruan: Xhelal NEZIRI
Disa ditë pas inaugurimit si president i SHBA-ve, në fillim të shkurtit të vitit 2017, presidenti në largim Donald Trump e kishte realizuar takimin e parë në detyrën e re. Në Shtëpinë e Bardhë kishte pritur mendimtarin, shkrimtarin, teoricienin dhe ish-sekretarin e shtetit Amerikan, 97-vjeçarin HenryKissinger. Duke marrë parasysh profilin e Kissinger-it si ithtar i real-politikës dhe qasjes pragmatike në zgjidhjen e problemeve në botë, ky takim sikur e paralajmëroi “Doktrinën Trump”.
Doktrina përfshin një grup të besimeve që burojnë nga ideologjia e partisë ose shtetit, që buron nga legjitimiteti i fituar në zgjedhje. Doktrina e Donald Trump-it bazohej në të ashtuquajturin “realizëm parimor”, ku para intervenimit ushtarak duhet provuar që vendet problematike të shtyhen (me presion dhe sanksione) drejt ndryshimeve pozitive (Koreja e Veriut, Irani, Kina…) dhe të mbrohet interesi amerikan. Në sferën e politikës së jashtme, kjo doktrinë nuk kishte të bëjë aspak me sloganin parazgjedhor “America first”, e as me izolacionizmin e parashikuar, por – përkundrazi – SHBA-të u përfshinë më seriozisht se kurrë më parë në zgjidhjen e çështjeve më të komplikuara, siç është rasti i Kosovës, marrëdhënieve të Izraelit me vendet arabe, kontrolli mbi Iranin dhe Kinën, raporti me Rusinë dhe problemi i Koresë së Veriut. Sa i përket Ballkanit, gjatë mandatit të tij, interes amerikan ishte edhe heqja e Serbisë nga sfera e ndikimit rus dhe rindërtimi i urave të miqësisë edhe me këtë vend. E për shkëputjen nga Rusia, Serbia pret një ofertë joshëse nga SHBA, e cila doemos se përfshin edhe “shtegun” për njohjen e Kosovës. Ky shteg gjithsesi se do të paraqesë një kompromis të rëndë për të dyja palët dhe me kosto të lartë në politikën e brendshme.
Qasje e re apo vazhdimësi
Rezultatet e para nga zgjedhjet në SHBA e shfaqën Biden-in si fitues. Kjo shkaktoi një gëzim te një pjesë e shteteve dhe strukturave politike në Ballkan dhe Evropë. Tani kur Trump-i lejoi fillimin e tranzicionit të pushtetit te ekipi i Biden-it, edhe pse deri në përmbylljen e këtij teksti nuk e kishte pranuar humbjen, ka shpresa të shtuara në Kosovë, Maqedoni të Veriut, Bosnjë e Hercegovinë dhe në Evropë, në përgjithësi, se gjërat do të ecin më mirë dhe problemet do të zgjidhen më shpejt.
Me Biden-in në krye të SHBA, BE-ja mirëpret rikthimin e vendit më të fuqishëm në botë në rolin udhëheqës në iniciativat dhe organizmat ndërkombëtar, si NATO, OBSH, marrëveshjet ndërkombëtare dhe proceset paqësore. Problemi që kishin me Trump-in ishte qasja pragmatike e tij ndaj këtyre nismave (kush sa duhet të paguajë?; kush çfarë pune bën dhe cili është interesi amerikan aty?). Edhe ndaj problemit Prishtinë-Beograd ai kishte një qasje të zhveshur nga vlerat e politikës së jashtme, por në pah vihej vetëm interesi amerikan dhe i rajonit për paqe dhe progres, pa marrë parasysh se si do të dukej marrëveshja përfundimtare.
Parti politike në Kosovë, sidomos VV-a e Albin Kurtit, që e përkrahu haptazi Biden-in, tani po i gëzohet fitores së tij. Një atmosferë e ngjashme është edhe në rrethet e politikës shtetërore në Shkup dhe Tiranë, ku në pushtet është e majta social-demokrate. Nëse në Prishtinë ka shpresa se Biden-i do të jetë më neutral dhe më korrekt ndaj Kosovës në zgjidhjen e problemit me Serbinë, në Maqedoninë e Veriut shpresohet për një përfshirje më të madhe të Shtëpisë së Bardhë në zgjidhjen e problemit me Bullgarinë, e cila e ka bllokuar integrimin e vendit në BE, pasi nuk pranon gjuhën maqedonase dhe historinë e para 1945-tës. Në Tiranë ka pritje për një mbështetje më të theksuar amerikane në procesin e përshpejtimit të integrimit në BE, aq më tepër kur PS-ja i takon spektrit të njëjtë ideologjik ku graviton edhe Partia Demokratike e Biden-it.
Por, në çfarë mase mund të ndryshojë politika amerikane ndaj Kosovës dhe Ballkanit?
Shtetet e Bashkuara të Amerikës (SHBA), në kuadër të NATO-s, në vitin 1999 udhëhoqën një operacion ushtarak kundër rrëgjimit të diktatorit Sllobodan Millosheviq dhe kanë qenë një partner i rëndësishëm i Kosovës edhe pas shpalljes së pavarësisë së saj në shkurt të vitit 2008. Diplomacia amerikane arriti të bindë më shumë se 100 shtete të botës që ta njohin pavarësinë e shtetit më të ri në Evropë. Që nga viti 1999 SHBA-të e kanë ndihmuar Kosovën me më shumë se 2 miliardë dollarë për konsolidimin e saj si shtet. Politika e ashpër kundrejt Beogradit ndryshoi viteve të fundit, sidomos pas fitores të republikanit Donald Trump në zgjedhjet presidenciale në vitin 2016, kur Serbia u vu në listën e vendeve ku mund të shtrihet ndikimi i Perëndimit. Por, ky proces nisi që në kohën e pararendësit të Trump-it – Barack Obama. Pra, Trump-i vetëm e vazhdoi një nismë, duke e përforcuar dhe konkretizuar atë. Së këndejmi, nga vitit 2011 – kur nisi dialogu Prishtinë-Beograd – dhe nga 2014-ta – kur Serbia nisi negociatat e anëtarësimit me Bashkimit Evropian (BE) – ndihmat amerikane për Serbinë janë rritur ndjeshëm. Mbi një miliardë dollarë ndihmë amerikane i është siguruar Serbisë për përmbushjen e parakushteve demokratike dhe zbatimit të reformave për anëtarësim në BE dhe për fuqizimin e marrëdhënieve me NATO-n.
Rritje apo zvogëlim i pranisë amerikane
Çdo president amerikan ka doktrinën e tij të politikës së jashtme. Vendet e vogla nuk kanë asnjë mundësi të ndikojnë në këto strategji, e aq më pak t’i ndryshojnë. E vetmja gjë e mençur që mund të bëjnë është të jenë partner konstruktiv, i sinqertë dhe i përkushtuar në zbatimin e tyre. Pra, ta shohin interesin e tyre në korniza të atyre strategjive. Kuptohet, nëse dëshirojnë të jenë në aleancë me SHBA-në, si fuqi më e madhe globale.
Ardhja e demokratëve në pushtet jo domosdo nënkupton edhe rritjen e pranisë dhe rolit amerikan në Ballkan. Për shkak të trazirave në vendet e Afrikës Veriore dhe të së ashtuquajturës “Pranverë Arabe”, prania amerikane në Ballkan u zvogëlua dukshëm pas vitit 2008, pra gjatë kohës kur Obama ishte president. Problemet në botë gjithsesi se prioritetizohen mirë në agjendën e presidentëve dhe formësojnë doktrinat e tyre. Ajo që është një sinjal pozitiv është se përmbyllja e shtetësisë së Kosovës me njohjen nga Serbia, ridefinimi i shtetit të Bosnjës dhe Hercegovinës, integrimi i Maqedonisë së Veriut dhe Shqipërisë në BE dhe afrimi i Serbisë drejt Perëndimit do të vazhdojnë të jenë lart në agjendën e politikës së jashtme amerikane.
Në raport me Kosovën, Biden-i pritet të vazhdojë të insistojë në përmbushjen e Marrëveshjes së Parë të Brukselit në vitin 2013, e cila parasheh krijimin e Bashkësisë së Komunave me shumicë etnike Serbe (BKS). Këtë e ka paralajmëruar edhe në debatet parazgjedhore, pasi ajo marrëveshje është arritur në kohën kur edhe Biden-i, si zv./president, ishte pjesë e procesit të paqtimit midis Kosovës dhe Serbisë. Kjo nënkupton edhe vazhdimin e zbatimit të Marrëveshjes së Uashingtonit, e cila idenë fillestare për “shkëmbim territoresh” e zëvendësoi me rikthimin e BKS-së.
Në raport me Shkupin, politika amerikane pritet të jetë më aktive në drejtim të mbështetjes ekonomike të vendit nëpërmjet nxitjes së investimeve të drejtpërdrejta, ndërkohë që do të insistojë që çështjet dypalëshe (si ajo me Bullgarinë) të mos përdoren për bllokim të integrimit të vendit aspirant në BE. Reformat në gjyqësor dhe institucionet tjera të Shqipërisë ose vettingu, do të vazhdojë të shtyhet deri në rrumbullakimin e tyre, kjo shkaku i investimit të madh amerikan që nga presidenca e Obama-s.
Doktrinat e deritashme
Edhe pse ruajnë një konstantë të njëjtë vlerash demokratike, mbi të cilat është ngritur dhe funksionon shteti amerikan, doktrinat e presidentëve të ndryshëm dallojnë në parimet, interesat dhe qasjet që përdorin në politikën e jashtme. “Doktrina Bill Clinton” kishte fokusin në ndaljen e gjakderdhjes në ish-Jugosllavi dhe, me një fjalë, përmblidhej kësisoj: “Duhet të jemi kudo dhe të bëjmë gjithçka që të ndalim luftërat”. Kjo solli intervenimin ushtarak në BeH, në Kosovë dhe në disa vende afrikane.
Doktrina e George W. Bush-it kishte dy komponentë: unilateralizmin dhe intervenimet ndaj një lufte të paragjykuar (goditje armikut para se ta fillojë një luftë). Njohja e Kosovës ishte një intervenim para se Rusia të forconte pozicionet në Ballkan.
Barack Obama zbatoi doktrinën “negociata dhe tentim për ndryshime pozitive para konfrontimit dhe aksioneve unilaterale”. Ballkani nuk ishte edhe aq në agjendën e kësaj doktrine, ndërkohë që ndryshime pozitive tentoi të nxisë me Pranverën Arabe dhe përkrahjen e forcave demokratike në vendet diktatoriale dhe autokratike.
Pra, kohërat dhe doktrinat amerikane kanë ndryshuar. Duke zbatuar doktrinën e tij, Clinton-i ishte njeriu kryesor që inicioi bombardimin e Serbisë nga NATO në vitin 1999 për ta parandaluar regjimin e atëhershëm të Beogradit në ofensivën ushtarake në Kosovë, e cila kishte mundësi të madhe të prodhonte krime edhe më të tmerrshme nga ato që janë evidentuar në Ballkan. Por, Trump-i kishte doktrinën e tij, të bazuar në real-politikën e ftohtë, ku SHBA-ja ka për qëllim ta izolojë sa më shumë Rusinë në ushtrimin e ndikimit të saj në Ballkan dhe Evropë.
Si do të duket Doktrina Biden?
Deri më tani duket se është e padefinuar. Për dallim nga Trump-i, i cili u ndikua nga një rreth i ngushtë i bashkëpunëtorëve, Biden-i raportohet të ketë tubuar një ekip prej 300 ekspertëve që do të formësojnë politikën e jashtme dhe do të përcaktojnë rolin e SHBA-ve në botë. Nga intervistat e dhëna, duket se Biden-i do ta drejtojë politikën e jashtme sipas pikëpamjeve të Obamës, se “nuk do të përdoret forcë përderisa nuk demonstrohet se përdorimi i asaj force është i qëndrueshëm dhe do të sjellë një rezultat”. Për dallim nga Obama, Biden-i pritet të jetë më realist në politikën e jashtme ose diku ndërmjet doktrinës së Obama-s dhe Trump-it. Ai, në disa raste, ka deklaruar se bota ka ndryshuar dhe se kërkon një qasje të re të SHBA-së në politikën e jashtme. Në këtë drejtim, për dallim nga Obama, Biden-i do të kërkojë ndarjen e përgjegjësisë, ndarjen e inteligjencës dhe ndarjen e forcës në objektivat e përbashkëta të Perëndimit, kështu që SHBA-ja nuk do të jetë “sherifi i vetëm në qytet”. Një qasje e këtillë korrespondon me vizionin e Kissinger-it për rendin e ri botëror, të publikuar si libër në vitin 2013, ku kërkon një botë multipolare me shumë aktorë që do të kenë hallka bashkëpunimi për objektivat e përbashkëta. Kjo nënkupton ndarjen e zonave të interesit, ku BE-ja do të duhet të luajë rol kyç në kontinentin e saj, por gjithherë në partneritet me SHBA-në dhe në drejtim të realizimit të qëllimeve të përbashkëta.
Andaj, ndryshe nga Obama, i cili me udhëheqësit botërorë nga spektri i djathtë ideologjik (si Shinzo Abe i Japonisë, Benjamin Netanyahu i Izraelit dhe të tjerë) ishte jashtëzakonisht i ftohtë, nga Biden-i pritet që shtyllë e doktrinës së tij të jetë besimi se raportet personale me liderë të vendeve do t’i përcaktojnë marrëdhëniet midis dy shteteve. “E gjithë politika e jashtme është një shtrirje logjike e marrëdhënieve personale, me shumë pak informacion për të vepruar”, ka thënë Biden-i në një intervistë për “The Atlantic”.