Kërkoj të njëjtën gjë tek shkrimtaret femra si tek shkrimtarët meshkuj: një letërsi të mirë, të guximshme dhe të hapur, e cila më çon në vende dhe ide që nuk i kam përjetuar kurrë më parë dhe që më ndihmon të kuptoj botën në të cilën jetoj. Nuk më shkon mendja të kërkoj ndonjë gjë të ndryshme në lidhje me letraren. Për sa i përket natyrës së tyre si shkrimtare gra, mendoj se tashmë kemi një lloj marrëveshjeje të heshtur se si të lëvizim në këtë mjedis që ka qenë gjithmonë kryesisht mashkullor dhe që ka ndryshuar kaq shumë gjatë viteve të fundit.
Bisedoi: Florencia del Campo
Përktheu Granit Zela
Florencia del Campo. Le të fillojmë duke folur për letërsinë e Amerikës Latine. Çfarë përshtypje keni për panoramën e letërsisë latino-amerikane në përgjithësi dhe më konkretisht për mundësinë e qarkullimit të saj në gjuhë të tjera?
Samanta Schweblin. Letërsia e Amerikës Latine është rritur shumë gjatë dhjetë viteve të fundit. Jo se mendoj që njerëzit shkruanin më pak më parë, apo se brezat e rinj janë më interesant se të mëparshmit. Ka të bëjë më shumë me faktorë të tjerë, si rritja e botuesve të pavarur, më pak monopole të shpërndarjes së librit, më shumë kontakte mes botuesve dhe autorëve të vendeve të ndryshme. Dhe ekziston po kështu një grup lexuesish të rinj që janë shumë më të rëndësishëm për vazhdimësinë e suksesit të botuesve spanjollë, sepse më shumë latino-amerikanë po botohen në Spanjë, dhe kjo na afron më shumë me përkthimet.
Mendoj edhe se është një moment i mirë për përkthimin e letësrisë. Libri i parë u botova në vitin 2001, por vetëm në vitin 2010 u botova në Spanjë, ku ma merr mendja se filloi cikli i përkthimit. Vetëm në dy vjet pati rreth pesëmbëdhjetë përkthime dhe mbaj mend që edhe botuesit u befasuan nga këto shifra, jo vetëm sepse isha një autore e panjohur, por sepse ishte një libër me tregime. Më kujtohet që rasti im u diskutua si një përjashtim i madh, por gjatë viteve të fundit ka pasur disa raste kur romanet e para, apo edhe përmbledhjet e para me tregime për shembull, janë përkthyer menjëherë në anglisht. Dhe për më tepër, njerëzit i lexojnë, sepse disa prej tyre janë edhe fitues çmimesh prestigjioze ndërkombëtare, të cilat të vënë në spikamë përtej audiencave të zakonshme. Mendoj se kjo shkon krahas rivlerësimit të figurës së përkthyesit, i cili nga një emër i fshehur në faqen e të drejtave të autorit të librit ka kaluar në ballinë, madje duke u kthyer në një lloj “botuesi” në kuptimin që sot disa disa libra shiten sepse janë të përkthyer nga përkthyes të famshëm dhe në shumë raste përkthyesit bëhen pjesë e këtyre çmimeve për romanet ndërkombëtare pothuajse si bashkautorë të librit. Unë e mbështes plotësisht këtë prirje.
Çmimet letrare përfundojnë duke kurorëzuar një fitues, por ushqejnë idenë e një premtimi. Si e përjetoni këtë lëvizje të dyfishtë?
Pse shkrimtarët flasin kaq pak për paratë, kur është gjithmonë e nevojshme të kesh një punë tjetër përveç të shkruarit, për të blerë kohën e mjaftueshme të lirë për të shkruar? Dhe koha është një nga gjërat më të shtrenjta në këtë botë. Përpiqem të mendoj që çmimet u jepen librave dhe jo mua. U jam mirënjohës atyre dhe e di që ofrojnë mbështetje të rëndësishme për librat.
Dua t’i kthehem pak asaj që zakonisht thuhet për prirjet bashkëkohore të letërsisë në Amerikën Latine. Madje përdoren emërtesa për t’i grupuar autorët në lëvizje letrare si “Gotikë Andeane”, “Gotikë Pampeane”, “Neo-rurale”, “krijim autoletrar”, apo çfarëdo qoftë tjetër. Dua të di nëse leximi që i bëni panoramës së tanishme letrare ndahet në këto kategori dhe, veçanërisht, nëse mendoni se prireni të bëni një dallim në letërsinë e Amerikës Latine midis asaj që krijohet në kontinent dhe asaj që krijohet jashtë vendit.
I kam lexuar se kolegët e mi autorë pa i parë brenda këtyre emërtesave. Më pëlqejnë emrat, sepse ka diçka përvetësuese në to – gotik, por i bërë në Ande ose në zonën e Pampas. Gjithashtu sepse ka një rivlerësim të letërsisë së zhanrit të fantazisë, horrorit dhe fantashkencës, të cilat më në fund kanë filluar të shihen si “letrare”. Por nuk jam e qartë për përkufizimet dhe nuk i marr parasysh ato etiketa kur zgjedh libra për të lexuar ose kur i analizoj ato.
Më ngjall interes pyetja juaj nëse ka ndonjë gjë që i dallon apo bashkon letërsitë që janë shkruar jashtë vendeve tona të lindjes. Pyes veten se çfarë ndodh me versionet e spanjishtes në të cilat shkruan secili prej nesh, sa do ta pengojë lexuesin apo një histori të caktuar – ose anasjelltas, sa do të ndihmojë – kur shkruajmë në këto variante spanjolle të folur ata si ne që jetojmë jashtë vendit, të cilat janë prekur nga harresa e shumë fjalëve, nga huazimi i të rejave, ose nga ndjenja e mungesës së fjalëve në gjuhë të tjera për të cilat nuk kemi një përkthim në gjuhën tonë. Më duket se për brezat e rinj që shkruajnë jashtë vendit, spanjishtja bëhet diçka më shumë një gjuhë vetjake, një spanjishte unike që është pothuajse një hartë ku mund të lexosh se në cilat qytete kanë lindur këta autorë, çfarë traditash i kanë formuar dhe ku po shkruajnë tani.
Si e kuptoni idenë e të qenit e huaj gjë që krijon tensionin midis vendit të lindjes dhe atij ku jetoni? Pyetja ka të bëjë me praninë fizike dhe subjektive (trupore) që banon në një vend të huaj, por edhe për mundësinë që gjuha të jetë në vetvete një tjetërsim, diçka e huaj. A është gjuha gjithmonë e huaj?
Jetoj më së shumti në një zonë të madhe të Amerikës Latine, kështu që po, spanjishtja ime është shumë e tjetërsuar. Në Berlin, miqtë e mi janë kryesisht meksikanë, kilianë, spanjollë, venezuelianë, kolumbianë. Dhe jam shumë e vetëdijshme se sa shumë, nga këndvështrimi i një lexuesi më argjentinas, kjo e çnatyralizon plotësisht spanjishten time. Jetoj jashtë vendit tim, por sapo një histori e re fillon të më bëhet njësh në mendje, e gjithë imagjinata ime udhëton menjëherë në Argjentinë. Në një farë mënyre, jam ende atje. Pra, personazhet e mi janë para së gjithash argjentinas që kur hapin gojën, flasin në mënyrë të çuditshme.
Para disa vitesh, kur po shkruaja Kentukët (2018), kjo më trembi pak. Mendova, cila është gjëja më e natyrshme? A duhet ta ndryshoj në mënyrë artificiale spanjishten time të vërtetë, atë që flas tani, sa herë që flasin personazhet e mi? Apo duhet ta lë spanjishten time të re të rrjedhë dhe ta pranoj atë tjetërsim te lexuesi? Pyetja më trembi sepse nuk ndihesha rehat me asnjërin nga këto dy skaje. Kisha frikë sepse mendova se zgjidhja ishte asnjanësia. Mendoj se e natyrshmja që kërkoj nuk është një përgjigje që gjendet te spanjishtja apo në një gjuhë tjetër, por në gjuhën e veçantë që i përket çdo libri.
Ideja e tjetërsimit në gjuhë më shtyn të mendoj për të çuditshmen si diçka që prish një rend në dukje normal. Në historitë tuaja ndodhin gjëra të çuditshme, por ato skaliten brenda realizmit. Çfarë reflektimi mund të bëni për këtë dhe për zhanret me të cilat punoni apo grisheni të provoni?
E çuditshmja nuk bie ndesh me realizmin. Mbaj mend që vitet e adoleshencës i kam kaluar duke lexuar realistët amerikanë dhe miqtë e mi, të cilët i njihnin perënditë e mia më të mëdha asokhe ishin Ray Bradbury dhe Kafka, dhe ndërsa atëherë shkruaja vetëm histori fantastike, më pyetën të habitur pse isha kaq e fiksuar pas Raymond Carver-it, Tobias Wolff-it dhe John Cheever-it. Ndjeva se e çuditshmja krijohej kur vihej në pikëpyetje “e vërteta” apo “normalja” dhe se krijimi i kësaj ideje të realizmit ishte po aq i rëndësishëm sa ngjarja që e prishte atë. Duhet të kesh diçka për të prishur, apo jo? Përveç kësaj, çfarë është realiteti në letërsi? Normalitet? A është ajo që është shoqërisht e pranueshme si e mundur dhe e njohur? Nëse dakordësia shoqërore nuk është e përbotshme, për çfarë shërben letërsia, nëse jo për të parë gjithçka që është e çuditshme? Mendoj se edhe te historitë më realiste, letrarja gjithmonë fillon kur ndodh diçka e çuditshme ose e papritur.
Jam i interesuar të përmend një temë të përsëritur në historitë tuaja. Ose më shumë se një temë, një çift: çiftin nënë-bijë. Doja t’ju pyesja për marrëdhënien midis kësaj lidhjeje si lëndë letrare dhe dy koncepteve të mëparshme që keni hulumtuar: e huaja dhe largësia. A ka lidhje mes tyre?
Ndoshta po. Njerëzit ndonjëherë më pyesin pse më intereson kjo marrëdhënie, kur nuk jam nënë. Ndiej se duhet të justifikohem dhe të them gjëra të tilla si “Zgjodha të mos bëhem nënë” dhe, veçanërisht, të them se nuk kam asnjë keqardhje për këtë zgjedhje. Por nëse nuk ka asnjë problem në nivelin vetjak, pse i kthehem kësaj marrëdhënieje? Dhe ja ku pyetja juaj më duket zbuluese, madje, po, është e huaja, kureshtja. Nuk e di sa jam e interesuar të shkruaj për një grua dyzet e tre vjeçare që jeton dhe shkruan në Berlin – sepse për këtë kam jetën time. Ajo që më intereson është gjithçka që nuk jam. Nënë, baba, koreane, gjermane, djalë, kalë, plakë. E huaja është gjithmonë e huaj dhe largësi. Dhe largësia më ndihmon të shoh më qetë, më jep kohën që më duhet për të kuptuar.
Meqenëse jemi te tema e mëmësisë, po shfrytëzoj rastin të flas për Largësi shpëtimi (2014) dhe të lavdëroj përshtatjen e saj si film. Është e njohur nga publiku që keni punuar shumë për përshtatjen së bashku me Klaudia Llosan. Besoj se keni studiuar për film në kolegj – e keni ndjerë se ky proces është një rikthim te ky lloj mediumi?
Po, kam studiuar filmin, por në mendjen time prirja ishte gjithmonë drejt të shkruarit, kurrë nuk kam menduar të bëj filma. Thjesht doja ishte të kuptoja se si shkruhen filmat, doja një fushë studimi ku bëhej gjithmonë pyetja se si duhej të tregohej një histori, dhe studimi universitar për filmin i përgjigjet kësaj në të gjitha disiplinat: tekstin, imazhin, fotografinë, redaktimin, zërin. Por më kujtohet shumë mirë që isha e vetëdijshme se po bëja diçka gati prej autodidakteje. Ndërsa të gjithë mendonin për filmin, të gjitha veprat e studiuara, sprovat dhe qëllimet e mia ishin letrare. Pikërisht gjatë atyre viteve të studimit të filmit fillova të ndiqja seminare për të shkruarit në Buenos Aires, shkrova dhe botova librin e parë dhe mbarova studimet pa u përfshirë ndonjëherë profesionalisht në asgjë që kishte të bënte me filmin.
Kur Klaudia Llosa ma sugjeroi që ta përshtatnim romanin së bashku për ta bërë film, m’u duk një sfidë e madhe. Mësova shumë nga përvoja dhe shpesh ishte një lloj trampoline – në shumë takime tona shpërqendroheshim duke folur për orë e orë të tëra për kryqëzimet midis filmit dhe letërsisë, për teoritë tona, për format, strukturat, mundësitë. Kalimi i këtyre ideve me dikë që vjen nga bota e rrëfimit të historive, por që punon me një lëndë kaq të ndryshme doli të ishte shumë produktive më vonë për të shkruarit, dhe mendoj se e njëjta gjë ishte e vërtetë edhe për Klaudian.
Mendoni se filmi ka ndikuar në letërsinë tuaj?
Me siguri që ka edhe ndikime të filmit në atë që shkruaj, por janë më të vështira për t’i dalluar. Jam e vetëdijshme për libra të veçantë që mund të kenë ndikuar pothuajse në të gjitha historitë që kam shkruar. Më kujtohen libra, imazhe, situata nga përditshmëria ime, por nuk mund ta bëj këtë lidhje me filmin, ndihem vërtet sikur është në një botë tjetër. Është sikur, midis filmit dhe letërsisë, rregullat, historitë dhe teknikat me të cilat tregohet një histori të ishin vazhdimisht në kontakt, por jo lënda e tyre, jo thelbi me të cilën tregohen. Filmi ndodh me lëndën e botës sonë reale; edhe një film fantastiko-shkencor ndërtohet me botën materiale që na rrethon. Letërsia ndodh në mendjen e lexuesit. Mund të jetë po aq pamor dhe lëndor sa filmi, por ngarkesa emocionale e lexuesit riformëson gjithçka me një fuqi që për mua është e pakrahasueshme.
Për vite me radhë keni drejtuar kurse për të shkruarit krijues në Berlin. A vazhdoni ta bëni?
Vazhdoj ta bëj, por jo më në shtëpinë time, siç bëja dikur në Buenos Aires dhe Berlin. Mbaj seminare në universitete, si për shembull Të shkruarit Krijues në nivel Masteri në Pompeu Fabra të Barcelonës, apo në Frei Universität në Berlin. Kalova në universitet sepse, nga njëra anë, ndihem sikur kurset për të shkruarit më ndihmojnë të kem një vështrim më teorik për atë që zakonisht bëj me intuitë, ato më detyrojnë të mendoj për problemet që duhet të zgjidhen për të krijuar universe, tone, histori dhe stile, gjë që atje bëhet në mënyrë më të natyrshme dhe gjithmonë ndodh të marr informacione të reja nga auditori. Studentët më japin shumë energji, përherë jam shumë e emocionuar kur shqiptoj me zë të lartë mendimet e mia për proceset letrare dhe i zgjerojë ato me një grup pune, ngjan si një gjë vërtet e nevojshme për t’u bërë – nuk mendoj se do të heq dorë ndonjëherë nga mësimdhënia. Por problemi është se nëse ato kurse për të shkruarit zgjasin një kohë të gjatë, siç ndodhte kur i organizoja në shtëpi, mendja ime sikur fillon të merret më shumë me tekstet e studentëve të mi se sa tek unë. Dhe nuk më duket gjë e mirë.
Është interesante të theksohet një pyetja e përsëritur si të sigurosh jetesën nga kjo zeje, si ta bësh letërsinë jo thjesht një pasion apo edhe një mënyrë jetese, por më tepër të jetosh prej saj (d.m.th., letërsia e lidhur me tregun dhe fuqinë punëtore në një botë kapitaliste). Problem i madh është se sa pak paguhet arti krijues dhe nuk ka shumë zgjidhje për këtë. Nëse heqim njëzet ose tridhjetë shkrimtarët më të shitur që mund të gjeni në çdo vend, shumica e autorëve nuk e sigurojnë jetesën nga të shkruarit, por më tepër nga letërsia, duke shkruar artikuj, duke organizuar kurse për të shkruarit ose duke punuar në shtëpi botuese. Të gjitha këto janë gjithashtu punë të paguara pak, kështu që duhet të kesh disa punë të tilla për të marrë një pagë të plotë dhe nuk të mbetet shumë kohë për të shkruarit. Kur njerëzit më pyesin pse u shpërngula në Berlin, mendoj se presin të flas për këtë qytet të mrekullueshëm shumëkulturor me hapësirat e gjera, plot parqe dhe liqene dhe bibliotekën më të madhe ibero-amerikane. Por e vërteta është se qëndrova në Berlin pikërisht për paratë. Për të gjithë kohën e lirë për të shkruarit që më dha ky qytet.
Së fundi, do të doja të dija se çfarë jeni të interesuar të gjeni tek gratë shkrimtare të brezit tuaj dhe në çfarë mënyrash mendoni se letërsia që shkruani vendos një lloj komunikimi me to.
Kërkoj të njëjtën gjë tek shkrimtaret femra si tek shkrimtarët meshkuj: një letërsi të mirë, të guximshme dhe të hapur, e cila më çon në vende dhe ide që nuk i kam përjetuar kurrë më parë dhe që më ndihmon të kuptoj botën në të cilën jetoj. Nuk më shkon mendja të kërkoj ndonjë gjë të ndryshme në lidhje me letraren. Për sa i përket natyrës së tyre si shkrimtare gra, mendoj se tashmë kemi një lloj marrëveshjeje të heshtur se si të lëvizim në këtë mjedis që ka qenë gjithmonë kryesisht mashkullor dhe që ka ndryshuar kaq shumë gjatë viteve të fundit. Një gjë e rëndësishme është marrëveshja për të mos marrë pjesë në asgjë ku të qenit gra do të na detyronte të formojmë sërish një grup të veçantë. Dhe mendoj se është zbulimi i kësaj hapësire të re të mundshme, dhe përpjekjet që na është dashur të bëjmë here pas here për të krijuar një hapësirë për të gjithë, ato që më kanë bërë të ndihem se kam krijuar një dialog me shkrimtare të tjera gra të Amerikës Latine.