Të jesh i braktisur në letërsi është, pa dyshim, një fatkeqësi. Por ta dish këtë, të jesh i ndërgjegjshëm për të, është dyfish e tillë. “Më duhet të pranoj se unë kam qenë gjithmonë i braktisur”, ka pohuar ai vetë në vitin 1998. Dhe më pas: “Kam kaluar nga një braktisje te tjetra”
Nga Ismail Kadare
Për Frederik Rreshpjen, poetin shqiptar të shekullit XX, gjithçka ka qenë e vonuar. E tillë, e vonuar, ka qenë hyrja dhe njohja e tij në letrat shqipe, pastaj rikthimi, më saktë njohja e dytë, pas fatkeqësisë komuniste, që ka qenë në radhë të parë fatkeqësia e tij. E kështu me radhë: vlerësimi i tij, që vazhdon të jetë i munguar, e bashkë me të gjithçka për të cilën ka nevojë një poet, duke përfshirë edhe këtë përsiatje, që mund të merret për përshpirtje.
Të jesh i braktisur në letërsi është, pa dyshim, një fatkeqësi. Por ta dish këtë, të jesh i ndërgjegjshëm për të, është dyfish e tillë.
“Më duhet të pranoj se unë kam qenë gjithmonë i braktisur”, ka pohuar ai vetë në vitin 1998. Dhe më pas: “Kam kaluar nga një braktisje te tjetra”.
Në raste të tilla, mendimi i parë që vjen lidhet me ndjesinë e fajit. Faji i vendit ku lindi, i vetë kohës, i një pjese të saj. Më pas, thellimi i mendimit të çon te përfundimi i hidhur se fajin, në të vërtetë, vendi, koha, letrat, ia kanë bërë vetvetes.
Koha ka qenë jo e mëshirshme me Frederik Rreshpjen. Pasi ia mbylli herën e parë portat e saj, e sprapsi për herë të dytë, atëherë kur nuk pritej. Në poezinë e tij, ai kthehet e i rikthehet disa herë kohës. Jo për ta marrë me të mirë, as për t’iu hakërryer: ç’ke që më spraps, por thjesht për t’i kujtuar një gjendje: marrëdhënien e tij me të.
Ishte e natyrshme që poeti me emrin Fredi, emër që ngjante si pjesë e dimrit, t’i drejtohej këtij të fundit me fjalët:
O dimri i drerëve me brirët në erë.
Po orët e harmonisë nuk janë të shpeshta. Edhe kur e dëshiron atë, ka gjithmonë një pengesë midis:
Dua të bëhem shtator
Të shpërndaj vjeshtën mbi pyje,
Por dëbora…
Është dëbora që në këtë rast nuk e lë. Dhe në s’do të ishte dëbora, diçka tjetër do ta pengonte mirëkuptimin. Dhe poeti përpara pengesës do ta pranonte humbjen. Pa u brengosur fort se do ta quanin pesimist ose të thyer, ai do të shpallte se fati i kishte ruajtur shumë zymti dhe akull, thënë shkurt: në jetën e tij kishte pasur shumë dhjetor.
Nuk ishte hera e parë që koha e ashpër shqiptare ua mbyllte portat e saj poetëve. Me vite rresht, disa herë me dhjetëravjeçarë, ata ngeleshin përjashta, në pritje të orës së hapjes.
Merrej me mend që çastet e rikthimit do të duhej të ishin të tilla që poetët t’i përballonin sa më lehtë. Në rastin e Rreshpjes, poetit që kishte vuajtur aq shumë nga braktisja dhe klima e ftohtë, do të ishte e domosdoshme që rikthimi të bëhej sa më kujdesshëm. Në këtë rast, ky kërkim për klimën e përshtatshme do të mund të përcaktohej si kërkim i stinës së butë, ta zëmë, i muajit prill.
Nisur nga kjo, i gjithë aksioni do të mund të quhej… Një prill për Fredin.
***
Diku nga fundi i vitit 1972 kam pirë kafen e fundit me Frederik Rreshpjen. Ka ndodhur në Kafe Tirana, një lokal i njohur në atë kohë, ku mblidheshin zakonisht intelektualët e kryeqytetit. Përveç ne të dyve, në tryezë ishte Todi Lubonja, me të cilin doja ta njihja Rreshpjen, siç kisha bërë me shkrimtarë të tjerë të rinj, që ai, si drejtor liberal i TV-it shqiptar, kishte mundësi t’i ndihmonte.
Frederiku ishte në atë kohë poet i njohur jo pak, një yll në ngjitje, siç thuhej, por pikërisht si i tillë, ngaqë shquhej për shkujdesje, e sidomos për talent të veçantë, ngjante veçanërisht i rrezikuar.
Ndër thëniet që qarkullonin për Kafe Tiranën, përmendej ajo e një të çmenduri, i cili e cilësonte si “kafeneja e tri gjysmave”, çka do të thoshte se gjysmën e klientëve, sipas tij, e kishte të çmendur, gjysmën tjetër të dalë nga burgu dhe gjysmën e tretë që do të përfundonte atje.
Më pas, kur për një befasim të keq, Todi Lubonja, mentori i mundshëm i poetit, do të binte në burg, e pas tij vetë poeti, kjo thënie do të kujtohej shpesh. Ishin të dy të burgosur politikë, me të vetmin ndryshim se, ndërsa burgimi i të parit do të ishte i pandërprerë, siç ishin zakonisht dënimet për “cenimin e vijës së partisë”, Frederiku do të kryente dy-tri burgime radhas.
Si shumëçka tjetër, dënimet e poetëve do të ishin të një stili që të kujtonin teatrin absurd. Ngaqë tiranisë shqiptare, ashtu si çdo tiranie, nuk i pëlqente t’i dilte nami se fuste në burg poetët për arsye të poezisë, ajo përpiqej të gjente të tjera vjega. Loja e bixhozit, shthurja morale, homoseksualiteti, e gjer tek akuza për djegie mullarësh të kooperativës, ishin disa nga shkaqet e parapëlqyera.
Dihej se sa e shpejtë dhe e pandalshme ishte në Shqipëri teposhta e një ylli në rënie. Vjershat dhe poemat e tij të bukura u zhdukën nga libraritë dhe nga bibliotekat. Ai vetë, natyrë e vetmuar dhe e pikëllueshme, u bë shumëfish i tillë. Përpara se njerëzit t’i largoheshin, ishte ai vetë që iu shmangej, për të mos iu shkaktuar ndërlikime, siç e ka pohuar vetë në shënimet e tij. Por kjo nuk e pengonte që të vuante më pak. Dhe këtë më mirë se gjithçka e tregonin vargjet e tij. Gjithçka shkretohej në jetën e tij, venitej, vyshkej, vetëm poezitë i bëheshin më të bukura. Kjo dëshmonte se një harmoni e re po skajohej në këtë gjendje të re.
I vrarë nga një pranverë e kotë
Braktisur nga bota e tërë.
Vërtitej kështu në stinët që ishin të huaja për të, përherë e më i mënjanuar dhe, pa e ditur as vetë, më kërcënues.
Shumë njerëz do të donin të mos e ndeshnin në rrugë. Hetuesit e tij në radhë të parë, gardianët e burgut, dëshmitarët e rremë, pa dyshim, por më tepër se këta, letrarët që kishin brohoritur arrestimin e tij. Në çdo socializëm do të kishte të tillë, por në Shqipëri ata ishin më të shpeshtë se kudo.
Ai ishte mësuar me këtë, ashtu siç e dinte se gjithë ky fat i mbrapshtë i vinte nga letërsia. Dhe siç ndodhte shpesh me njerëzit, që, nga dashuria e tepërt, kalonin në mohimin e saj, i pëlqente të ngacmohej pikërisht për letërsinë. Në shënimet e fazës së fundit të jetës gjendeshin fraza të tilla, si “unë hyj ndër ata shqiptarë që nuk kanë lexuar asnjë rresht të botuar nga F. Rreshpja”.
E dinte që jo vetëm nuk ishte ashtu, por ishte e kundërta. Letërsia kishte qenë në të vërtetë fati i tij, por me të dy anët e veta: i mirë dhe i keq. Dhe kjo ia bënte të natyrshme perifrazimin e thënies së Jezusit, se secilës ditë i mjaftonte pikëllimi i vet.“Çdo ditë ka dhjetorin e vet dhe kjo i mjafton”, do të shkruante pak përpara fikjes së tij.