Nga Sokol Balla – Ashgabat
Shqipëria dhe Turkmenistani, kanë dy të përbashkëta. E para, nuk i shpëtuan dot Jaltës. Ajo i la në Lindje të vijës ndarëse me Perëndimin. E dyta, të dyja u shkëputën të fundit nga Perandoria e Kuqe. Shqipëria u dorëzua e fundit ndër vendet e kampit të Lindjes Komuniste, në dhjetor 1990. Pak muaj më vonë, filloi rrënimi i vetë Bashkimit Sovjetik. Republika e fundit që shpalli pavarësinë, ishte Turkmenistani. Ishte fundi i vitit 1991. Shkëputja ishte pa luftë. Por jo pa kosto. Zoti e ka bekuar dhe njëkohësisht mallkuar Turkmenistanin, me gazin dhe naftën pa fund që i ka dhënë. Dhe në këtë zonë të botës aziatike, në zemër të Kaukazëve, me Kaspikun në perëndim, plot kaviar e rivalë të gazit, me Iranin në jug, me Kazakistanin, ku rusët ende lëshojnë raketat e veta, pa pyetur shumë vendasit, Turkmenistani tentoi rrugën e vështirë, që dikush me emrin Ramiz Alia, në Tiranën 3000 kilometra larg, e quante “as lindje, as perëndim”. Kjo në gjuhën turkmene me lirinë e sapofituar, por të pasigurt akoma, u përkthye në nocionin e “neutralitetit”. Në 1995 Turkmenistani, me një akt të paprecedentë kërkoi dhe fitoi shumicën e votave që miratuan me një rezolutë të OKB në Nju Jork, statusin e tij neutral. Si Zvicra, apo Austria. Turkmenistani do qëndronte asnjëanës ndaj çdo konflikti në botë. Kushdo që të ishte i përfshirë. Turkmenistani do ishte mik me të gjithë. Dhe meqë të gjithë donin gazin, naftën dhe shkretëtirën e tij Karakum, Turkmenistani e zëvendësoi shpejt Neutralitetin, me izolim paqësor nga pjesa tjetër e botës. Përjashto rusët sigurisht.
Po ndonjëherë është edhe punë fati. Turkmenët nuk i kanë dashur shumë rusët. Në historinë e tyre zë vend parësor Beteja e Goktepe, ku ata u bashkuan kundër rusëve, në një fushë 40 kilometra larg kryeqytetit Ashgabat. Kishin kalorësinë më të mirë dhe mure të larta kështjelle, por rusët kishin armë më të mira dhe ishin shumë, shumë më tepër se turkmenët e bashkuar. Pas luftës së dytë Botërore, kur Bashkimi Sovjetik ende nuk ishte bashkim i vërtetë, një tërmet kataklizmik rrafshoi 90 përqind të vendit, vrau 190 mijë vetë, zhduku thuajse gjithë historinë e jashtëzakonshme të kësaj zone mahnitëse, që gjendet në Rrugën e Mëndafshit të përshkruar nga Timur Lengu, Xhengis Khan dhe Marco Polo, dhe gati asgjësoi kryeqytetin Ashgabat. Moska “ofroi” menjëherë ndihmë. Si dhe mbi 200 mijë kolonë rusë, të cilët “pushtuan” në mënyrë paqësore, Goktepenë për herë të dytë. Jo rastësisht sot Beteja e Goktepe dhe viktimat e Tërmetit të vitit 1948, kanë një përkujtimore të përbashkët. A thua se në heshtjen e tyre neutrale, turkmenët nuk e ndajnë dot se cila ishte fatkeqësia më e madhe: tërmeti, apo rusët.
Dhe një rus ishte ai që më priti në Aeroportin luksoz të Ashgabatit, në orën e vonë kur avioni i Turkish Airlines mbërriti në pistën bosh. Këtu nuk mbërrijnë shumë linja. Turkish është më i rregullti, ndërsa Turkmenistan Airlines së fundmi me krenari thotë se lidh Ashgabatin me Frankfurtin. Një herë në javë. Dhe Moskën. Disa herë në ditë. Neutraliteti në këto anë, ka sens relativ. Por kam parë edhe më keq. Për shembull në Jerevan të Armenisë, sigurinë e aeroportit, ashtu si dhe të kufirit me Turqinë, e kishin rusët. Dhe po flas për vitin 2015, jo 1945. Në Mongoli vite më parë, u shtanga kur lexoja fjalë pa kuptim të shkruara me gërma cirilike. Shoqëruesi im atje pyetjes sime kurioze, i dha një përgjigje dramatike: se mongolishten, rusët e patën ndaluar ta shkruanin, dhe se lejohej vetëm rusishtja. Pas rifitimit të pavarësisë, mongolishtja e shkruar u lejua. Por… vetëm e shkruar me alfabet cirilik. Pyetjes sime tjetër kurioze, se përse nuk e kishin hequr edhe alfabetin cirilik, ju përgjigjën me fjalinë lakonike dhe sigurisht të pavërtetë: “Përtuam”. Nëse mendoni që Rusët dorëzohen kollaj, gaboheni. Sidomos kur ka gaz dhe naftë. Moska ka gaz e naftë sa të duash vetë, por përse të harxhojë të vetin, kur kanë Republikat e “staneve” sa të digjet dhe kot prej gjysëm shekulli si në Garvaza? U japin siguri, dhe u marrin naftë. Dhe m’u kujtua ajo që sipas Enverit, i kishte thënë Hrushovi gjatë vizitës së tij të gjatë në Shqipëri: “Mos mbillni grurë, mbillni agrume. Grurë ka Ukraina sa të duash, ua sjellim ne”. M’u kujtua Arabia Saudite, e cila ka në territorin e saj më shumë ushtarë amerikanë, sesa gamile. Ata u ofrojnë sigurinë, kuptohet, për ca naftë më çmim të mirë, në mënyrë që të ruajnë rezervat natyrale të Alaskës. Çdo gjë ka një çmim. Edhe luksi i sheikëve që janë aq përtacë ta nxjerin vetë naftën e tyre, sa sjellin specialistët e përtej oqeanit. Ka çmim edhe liria, edhe gjuha e gjatë. Ndaj, turkmenët zgjodhën të heshtin. E quajtën neutralitet heshtjen e tyre. Por ajo që pashë befas në billboard-et e para në Aeroport, ishte e njëjta gjë si në Mongoli. Fjalë në turkmen, por të shkruajtura në cirilik. Ah këta rusët…
Ju thashë që ai që më priste jashtë, ishte gjithashtu rus. Në fakt ishte rusi i vetëm, në një holl mbushur plot me turkmenë. Sa më pa, hoqi tabelën me emrin tim dhe e futi në xhaketën e lëkurës. Në fakt kur lexova emrin tim, e kuptova që ai ishte shoqëruesi im, po ndërkohë ai ishte afruar më herët. Pra e dinte që isha unë.
Deri diku nuk u befasova. Dy herë kisha tentuar të merrja vizën, dhe dy herë më kishin refuzuar. Së paku një herë, motivi kishte qënë i qartë: profesioni im. Ishte viti 2017 nëse nuk gaboj dhe Turkmenistani organizonte lojërat olimpike aziatike dhe qeverisë, nuk i duhej nëpër këmbë, një gazetar që thoshte se donte të vinte për turizëm historik…
Në atë kohë ngritën një kompleks perfekt olimpik, që ngjan natën si Las Vegas, plot me drita, por pa kazino, femra dhe mëkate. Organizimi ishte perfekt. Në qytet u ngritën me nxitim ndërtesa të reja dhe me qindra mijëra turkmenë u “internuan” në kryeqytet. Them internuan, pasi turkmenët janë një popull me traditë nomade, u pëlqejnë kuajt dhe kopetë dhe shkojnë pas tyre. Por që të mbaheshin Lojërat Olimpike, Komiteti Olimpik Ndërkombëtar, ka një rregull strikt: qyteti organizator duhet të ketë së paku 1 milion banorë. Dhe me vrap Ashgabati u popullua me qindra mijëra banorë të rinj. Ishte hera e dytë që ky qytet i vjetër, përjetonte një ripopullim, jo me vullnetin e tij. I pari nga rusët në 1948, pas tërmetit.
Babai i shoqëruesit tim, kishte qënë një nga rusët e ardhur pas tërmetit. Shoqëruesi im, më hip në një land rover të bardhë – po të bardhë si shumica e makinave në këtë vend, por ama jo të gjitha. Tek tuk pashë makina gri dhe blu. “Më quajnë Vladimir më tha”. Ah, Vollodja. “Da, da, si Putin”. “Ose si Lenin”, i thashë. Vollodja hap sytë i çmeritur. “E njeh Leninin?” Uh, e njoh? I di historinë e jetës. Edhe nëse nuk doja, nuk kisha shans tjetër. Na mësonin marksizmin në shkollë. Këtë nuk ja thashë. Por i thash që herën e parë që isha në Moskë, në 2002, kisha qënë brenda mauzoleut të trupit të tij të balsamosur. U përlot. “E kam pas ëndërr të shkoj në mauzoleun e tij”. Desha t’i thoja të nxitonte. Trupi i Leninit, nga koha apo balsamosja, shkurtohej çdo vit, aq sa me ardhjen e Putin në pushtet, doli ideja se ndoshta duhej varrosur, me ceremoni kishtare. Lenini kuptohet, nuk kishte lidhje me besimin. Por besoj për Putin, një moment kur kuptoi se ringriti perandorinë e vjetër dhe ktheu himnin e Sovjetskij Sajuz, mauzoleu i Leninit mes Sheshit të Kuq, duhet t’i jetë dukur si puçërr bezdisëse për ambicjen e tij, për të qenë ai, cari i ri i Rusisë. “Shih këtë ndërtesë, më thotë Vollodja. “E di pse është e ndriçuar kështu?”. Në një përpjekje maksimale për t’u treguar i interesuar pas 24 orësh udhëtim, pa gjumësi, hallakatje dy orë në fund në aeroportin e Ashgabatit, pasi ndërrova 100 dollarë me tarifën shtetërore, 7 herë më të ulët sesa tregu i zi, pasi bëra testin antiCovid (Po, në Turkmenistan nuk ka mbërritur akoma lajmi se pandemia ka mbaruar), pasi polici më ktheu dhe njëherë se nuk kisha paguar tarifën e vizës, pasi në deskun e vizës më thanë “vizën e ke, po do paguash 14 dollarë për testin”, pasi theva sërish 100 dollarë dhe kusurin më dhanë me monedhën lokale (manat) dhe pasi më kontrolluan dhe tre herë pasaportën (oh Allbanijaa) dhe dy herë bagazhin, me zërin e lodhur dhe buzëqeshjen falso, mezi ja ktheva: “Jo Vollodja, nuk kam nga ta di, se pse sapo mbërrita në Ashgabat”. Më pa me habi. Unë jam gazetar, unë duhet të di gjithçka sipas Vollodjas. Ashtu si ai di gjithçka për mua. Për shembull si dukesha, kur m’u afrua vetë i pari në Arrivals terminal.
Si përfundim, ndërtesa kishte një histori interesante. Ndërtuar menjëhërë pas Luftës se Dytë Botërore, inxhinieri i saj kishte përfunduar në burg, i akuzuar se kishte marrë rryshfet nga firma që e kishte ndërtuar. Por kur ra tërmeti në vitin 1948, ajo ishte vetmja ndërtesë që i rezistoi lëvizjeve të “Brirëve të Demit”. (Sipas fesë pagane turkmene, bota rrinte mbi dy brirët e demit. Kur demi tundte kokën, tundte dhe Tokën. Tërmeti duhet të ishte një fenomen që kishte bashkëshoqëruar turkmenët gjatë shekujve, derisa trauma e shkaktuar kishte bërë vend ndër bestytnitë e kombit pagan dhe nomad). Rusët, sipas Vollodjas tim, e kishin liruar menjëherë inxhinierin që jo vetëm kishte sfiduar tërmetin, por kishte shembur pa dashje “idhujt” mbitokësorë në kokën e turkmenëve. Njeriu është mbi zotin. Ndërton pallate që i rezistojnë zemërimit të tij. Dhe befas inxhinieri, nga i korruptuar, u bë hero. “Nxitojmë Vollodja”, thërriste shpina ime e tendosur, lëkura e kokës që më kruhej nga rruga e gjatë. Për një sekondë u bëra entuziast. Nëse Vollodja do të ishte shoqëruesi im këto 4 ditë, ndër të tjera do kisha kohë të argëtohesha me çiltërsinë e tij, dhe dashurinë e tij të ndarë mes Moskës dhe Ashgabatit. Por befas entuziasmi im u frenua. Në mbërritje Vollodja më tha se nuk do më shoqëronte pas ditës së nesërme. Befasia e dytë ishte hoteli. Ndoshta 30 vjet më parë kisha ndejtur në një hotel më të keq, ndërkohë që i kisha kaluar poshtë hundës Hotel Yildiz që ishte si Burj El Arab, dhe ish-Sofitel. Entuziasmi mori një tjetër goditje të rëndë, kur hapa derën dhe afshi i një temperature së paku 33 gradë, më vërshoi në fytyrë. Hapa dritaren, hoqa jorganin, u lava me ujë të ftohtë. Në fund hapa i dëshpëruar derën e frigoriferit, me shpresën idiote se ndoshta freskia e tij do ndikonte pak në uljen e temperaturës së kraterit ku duhet të flija. Në fund fare, si dikur në kabinat tona të plazhit, mendova të hap derën e dhomës. Turkmenistani është një vend i sigurt, së paku për të huajt. Por kur hapa derën ndjeva gjakun të më zbriste me shpejtësi në fund të këmbëve. Një person i sigurisë, qëndronte pak metra larg derës sime. Shihte nga celulari dhe kjo nuk ndryshoi as kur hapa unë derën. Ishte rastësi? Tërhoqa derën dhe i dorëzuar hapa televizorin. A do kishin BBC apo CNN? M’u desh të kërkoja shumë CNN numri 164, BBC numri 364. Numri 13, Russia Today. Hoteli kishte mënyrën e tij të interpretimit të Neutralitetit. Por zapping i telekomandës më ndaloi te kanali 13. Pamje të tmerrshme. Njerëz të armatosur që qëllonin në një qendër tregtare e më pas në një sallë shfaqjesh. I hutuar nxitova ta çoj te CNN. “Breaking News: njerëz të armatosur qëllojnë mbi shikuesit e një koncerti në qendër të Moskës. Flitet për shumë viktima. Moska po akuzon Ukrainën dhe SHBA.” Kohë të mirë kisha gjetur për të bredhur në Kaukaz. BBC po thotë se mund të jenë ekstremistë të ISIS, me origjinë nga Taxhikistani. Domethënë disa qindra kilometra larg Ashgabatit. Befas roja te dera nuk m’u duk rastësi dhe neutraliteti i Turkmenistanit u bë i padukshëm. Isha një gazetar shqiptar, që kishte mbërritur ne Turkmenistan, natën e sulmeve në Moskë. Turizëm në kohën e Vollodjas. Jo Vollodjas “tim”, por atij të Moskës….
E megjithatë optimizmi m’u rikthye pas mëngjesit me petulla gjysheje dhe buke të thekura me vezë si të mamasë sime. Nuk kisha mbërritur vetëm ditën e sulmeve në Moskë, por edhe ditën e Novruzit, dhe menaxherët e Ak Altyn Hotel, ishin treguar xhenerozë në bufenë sovjetike të mengjesit. Me Vollodjan, anglishtja e të cilit ishte modeste si e një ish ushtaraku, në kolltukun e hollit, qendronte ulur në djalë në të tridhjetat, me syze, pak i shkurtër por i bëshëm, një variant turkmen i një lojtari futbolli amerikan. Por Batiri kishte luajtur vërtet futboll amerikan, gjatë nëntë viteve që kishte studiuar në Turqi. Me një anglishte perfekte (në Turqi në mënyrë perfekte flitet vetëm turqishtja) më ofroi lehtësira në prononcimin e emrit të tij: “Më thërrisni Brajan, ose Brendon. Unë preferoj Brendon”, tha, sepse kështu ja kishin vënë nofkën kur punonte operator navigimi për maunet amerikane gjatë kohës së pandemisë. Online sigurisht. Një firmë me pronar turkmen, kishte punësuar kështu në distancë bashkëpatriotë, që sigurisht i paguante shumë herë më pak dhe tax free, ndërkohë që merrte para kot, edhe nga administrata Trump. Pandemia prodhoi kështu të ardhura, jo vetëm për kompanitë e vaksinave, por edhe për shtresën e spekulantëve. Dhe Lindja është atdheu i tyre. Batiri, njohuritë dhe durimi i tij, u bënë shoqëruesit e mi më të mirë në këtë udhëtim, i cili nuk ishte i lehtë. Fotografitë nuk lejoheshin kudo, ndërsa në rrugë kishte më shumë policë sesa pemë. “Pemë” ishte nofka që unë vura për ta dhe Batir e miratoi me qeshje gazmore. Edhe Vollodja buzëqeshi. Edhe ai nuk i kishte qejf policët. Një tjetër konfirmim i të shkuarës së tij prej ushtaraku.
Ashgabati dhe Turkmenistani, kanë një fiksim me Librin e Rekordeve Guiness. Koka më e madhe e Shqiponjës mbi një ndërtesë. Shkopi më i madh I mbajtjes së flamurit në botë. Por ajo që vura re ishte se humbej interesi, sapo rekordi thyhej nga një vend tjetër. Për shembull Azerbajxhani, kishte ngritur një shtyllë më të madhe flamuri, në Baku. Turkmenistani nuk kishte ngritur një shtyllë më të madhe. Por kishte ndërtuar një karusel të mbyllur në një ndertesë. Batir më pyeti nëse doja të bëja një xhiro, se njihte menaxherin. Ai i ngjante aq shumë gegës që na shiste akullore te Myslym Shyri kur ishim të vegjël, sa desh i qesha dhe e pyeta: a më mban mend mua? Robi i Allahut ishte menaxher, por nuk kishte asnjë vartës. Rrotën e ndizte vetë. Për miqtë mbante vetëm një kabinë të pastër. Nisëm xhiron. Dëgjohej vetëm zhurma e mekanizmave. Asnjë fëmijë që luante, asnjë grua që fliste në telefon. Asnjë mesazh në celularin tim. Nuk kisha sinjal. Por edhe po të kisha, nuk do mund të përdorja as whatsapp, as Instagram. Bile as internet. Në Turkmenistan funksiononte vetëm VPN, ose adresa falso interneti. Një mënyrë e paligjshme, por e pranuar gjerësisht nga të gjithë. Katër ditë do rrija në një agjërim teknologjik total. Kisha ardhur në mbretërinë e izolimit dhe të vetmisë. Vetëm, ashtu siç isha në Karuselin e Mbyllur të Ashgabatit.
Sigurisht që kjo nuk e bëri udhëtimin më pak interesant. Përkundrazi, më la më shumë kohë të shijoja Nisën dhe antikitetin e kësaj fortese, në korridoret e së cilës kishte ecur Aleksandri i Madh dhe ku me gjasë kishte origjinën edhe një prej tempujve të hershëm të fesë së Zarathustres, që ka akoma ndjekës në Kaukaze, nga Irani, në Turkmenistan e deri në Azerbajxhan. Shkretërira e madhe e Karakumit (ose Rëra e Zeze, pasi thithte shumë njerëz që nuk ktheheshin kurrë prej saj në të shkuarën), Goktepe dhe Xhamia e saj e Turkmenbashit. Govata dhe liqeni i saj 250 metra në shpellë. E pa dyshim dhe Garvaza, apo Dera e Ferrit, një atraksion turistik rastësor, i krijuar nga sovjetikët dhe shpërthimet e tyre në kërkim të gazit. Por në Garvaza tritoli krijoi një gropë nga shpërtheu më pak gaz sesa mendonin rusët. I vunë flakën me shpresën se gazi do mbaronte për dy ditë. Ishte viti 1950. Gazi vazhdon e digjet edhe sot akoma. Kur bie mbrëmja, dalim nga yurt-i, tenda nomade ku hëngrëm, domate, kastraveca, djath Irani dhe mish pule e qingji në zgarë dhe i drejtohemi sërish Portës së Ferrit. Aty shndrin ajo, nën qiellin e pastër blu dhe Hënën e Plotë të Novruzit, jo si porta e ferrit, por si prova e zjarrit, si dëshmia e gjallë e asaj që sovjetikët i bënë këtij vendi dhe çdo vendi tjetër ku imperializmi i tyre i kuq u shtri, jo përmes “rregullave” të tregut të lirë, por përmes dhunës së kuqe, që ndaloi fenë, besimin, lirinë dhe ngjalli frikën. Thuhet se presidenti i vendit e kishte vizituar Garvazën në 2018 dhe kishte urdhëruar mbylljen e gropës, edhe me asistencë të huaj. Ndoshta në heshtje një përpjekje tjetër për të vendosur në gjithë territorin e vendit, “neutralitetin”. Ndaj të shkuarës së përbashkët të tyre, të mongolëve, e deri të shqiptarëve, në Ballkanin e largët.
Ndoshta kjo e shkuar e përbashkët më ndalon edhe tani që shkruaj, të përshkruaj me doza ironie apo sarkazme, ato që ne mund të na duken rregulla të çuditshme. Si moslejimi i mjekrrës (si për shembull të ruash një vend mysliman ku islami ishte i ndaluar, nga influencat ekstremiste, që shfaqen qoftë dhe në veshje e dukje, nëse jo me ligje pedante?). Ndryshimi i emrit të muajve nga presidenti i parë i vendit. Po pse kroatët nuk kishin bërë të njëjtën gjë kur u ndanë nga Jugosllavia? Ndalimi i qenve në rrugë? Po këtë e bën bashkia te ne çdo javë. Presidenti i ri është i biri i Presidentit të vjetër? Po pse Luli nuk ishte “biri për shpirt” i Saliut? “Turkmenistani po hapet, por duam t’i hedhim hapat me kujdes”, më thoshte diplomati turkmen në Vjenë, kur mora vizën. Më kërkoi ndjesë për refuzimin dy herë dhe nënvizoi se isha i lirë të shkruaja ashtu si do ta shihja Turkmenistanin. Më kujtoi kështu sërish Ramiz Alinë, dhe “teorinë” e tij, dy hapa para, e një hap prapa? Po kush e dëgjoi? Kush jemi ne, të gjykojmë të tjerët, për gabime që i kemi bërë vetë?
Me Turkmenistanin kemi dhe një gjë që na ndan. Distanca. Jo nga njëri tjetri, por nga Moska. Ne tashmë jemi në anën e duhur të historisë, edhe për shkak të distancës fizike nga Rusia. Në mungesë të kilometrave, Ashgabati, shpiku “neutralitetin” si masë distance.
Nuk është pak, për një vend, ku zjarret që ndezën rusët, para gjysëm shekulli, digjen akoma. Si në Garvaza.
Ashgabat, Novruz, 2024