Mbi krijimtarinë e Vlora Ademit, Ajkuna Daklit, Laura Olldashit, Marsela Nenit
A e mësojmë jetën nga sytë e një gruaje? Në librin e Virginia Woolf “Një dhomë më vete”, është thënë qartë se sa e vështirë ka qenë dhe është të shkruajë një grua. Lavdia më e madhe për një grua, është që ajo mos të përflitet, ka thënë dikur Perikliu.
Nga Migena Kapllani
Këtë kam menduar kur kam lexuar vitin që lamë pas librat e Vlora Ademit, Ajkuna Daklit, Laura Olldashit, Marsela Nenit. Shpesh ndodh që një grua boton librin e saj të parë rreth të 40-ave. Kanë shkrime sirtari më të hershme, por që ja ashtu me kohën shtyhen e shtohen aty brenda. Vlora mezi arriti ta bindë veten për botimin e poezive të saj, Ajkuna i solli fillimisht si hipnozë e kohës së kaluar në monizëm, Laura që shkruan vetëm të dielave krijoi refleksionet e saj në kohë pandemie dhe Marsela duhej të sigurohej mirë derisa botoi poezitë e mbledhura në vite. Ndonjë grua ka hequr dorë nga librat e saj se koha është e pamëshirshme dhe ekonomia nuk i bën dot ballë jetës me letra. A kanë ato sot një dhomë për vete, bazuar në konceptin e V. Woolf për të shkruarit nga një grua? Sami Frashëri thotë se “niveli i zhvillimit të një shoqërie është gjithnjë i përpjesëtueshëm me pozitën e grave në atë shoqëri” (“Myslimane dhe modern”, f. 27).
Vlora me librin “Katërdhetë e pak” (Botimet “Onufri”), shkruan poezi që të tërheqin për të vërtetat e thëna me kurajon e njeriut që e do dhe njeh veten. Ajo sjell figurën e gruas përmes dhimbjes, vuajtjes, dashurisë, ashtu siç është vetë jeta në tërë dimensionet e saj njerëzore: “Mos i ço dam ditët/ me ndryshue diçka që tashma asht përshtatë me veten./ Jepju dashurisë!” Me gjuhë të bukur e me atë melodicitetin që ka gegnishtja, poezia e saj rrjedh në lexim e në vesh edhe kur ndonjë fjalë nuk kuptohet (ani “nuk të prish punë”).
Ajkuna vëllimin me tregime, “Portrete pa kornizë” (Botimet “Onufri”), ia kushton konceptit të saj sot për sot për atdheun, ikjen, atdheun e dytë, jetën diku me ndryshimet e tyre. Është një koncept interesant dashuria për vendin, një lloj peshe të cilën çdokujt i duhet ta mbajë herët e vonë dhe secili e bën në mënyrën e vet. Vepra e saj vjen si kujtesë, si një terapi e dhimbjes së kohës së ndrydhur, të vuajtur në monizëm, por që i shtohet edhe emigracioni. Pa shëruar njërën, e ndjek një tjetër ngarkesë me dheun amë. Shkrimet në një moshë jo shumë të re, janë prej pjekurisë, vëzhgime klinike interesante. Gjuha është e pjekur dhe pa fjalë të tepërta. Kur gjërat i sheh nga lart/larg, të vjen t’i thuash pa shumë teprime, proliksa e përshkrime. Thua të duhurën, shprehesh telegrafikisht.
Duke dashur të shpjegojë ankthet e kohës që jetojmë, Laura me librin me refleksionet e saj “Asgjëja ime” (botuar nga “Klubi i Poezisë”), bën një portret të vetes, ndryshe nga ajo që bota do dhe pret, por e sigurtë që më mirë ta thotë me zë të lartë atë që është e që do të ndihet. Boll më me korniza sociale që na e vështirësojnë jetën, kur ajo është boll e vështirë vetë. Të numërosh me dhimbje ditët e tua, do të thotë të dish t’i japësh vlerë asaj që është më e rëndësishmja për secilin; jeta jote.
Marsela me ngjyra në mendje e pamje, me një kulturë e thellësi të brendshme, përcjell veten si poete, si vajzë, si nënë, si grua, si femër, si njeri në librin me poezi “Nantë herë grue” (butuar nga “Klubi i Poezisë”). Shkon aty ku duhet; te njeriu, përmes vargut. Se çfarë është poezia, shumë kanë dashur ta shpjegojnë, por për poeten tonë, poezia është mënyra si ka zgjedhur të gjejë veten. Në vargje njeriu shprehet, ose njihet dhe e njohin. Mendoj që kjo e fundit është poezia e Marselës, poezia e njohjes së vetes në dashuri siç e thotë dhe vetë “A s’erdha të bëhem dashuri?!” (“Nuk erdha të rri gjatë”), se dashnia asht besimi ma i nalt/ e me hy n’hoje të dashurisë/ duhet te ajo me besue ujnisht (“Antinarciz“).
Të gjitha këto krijuese më kujtojnë gruan e përfaqësuar nga Simone de Beauvoir të çliruara nga femëria e tyre për të arritur gradën e qenies njerëzore (Nilüfer Göle, “Femmes come partenaires”, 1986).
Poezia e Vlorës ka mjaft dhimbje që mbeten si kronikë lufte e vitit 1999; poezi që të bëjnë të mendosh sa e vështirë “me u nisë pa një pa dy” larg prej vendit tënd ku je le e rrit:
“M’i caktuen njizet e katër orë me i trusë qysh t’muj
shtatëmbëdhetë vjet jetë në nji çantë.
Çka t’la?/ Çka t’marr?”
Një tmerr në një çantë e ik nga sytë këmbët. Historitë e përdhunimit, bëhen gjithmonë historitë më dramatike të treguara ndonjëherë. Në revoltën e saj, Vlora shpreh me dhimbje se në këto tmerre, përtej luftës, mundesh me “pa sa i pamitër asht nji burrë”, e askush nuk të del para fatit, madje as Ai (Zoti) e ashtu të humbet çdo besim te burri, vëllai, baba. Kjo revoltë i mbetet atyre momenteve që gjurmët i kanë të thella në historinë jetësore jo vetëm të atyre që e vuajtën dhunën e përdhunën, por edhe si historia e një vendi. Plagët e të gjitha grave, e të gjithë burrave bëhen gjerdan dhimbjesh që e rrisin çdokënd.
Kjo rritje e brendshme, fuqizon gjuhën e Vlora Ademit dhe thuk mendimin. Sa bukur kur thotë “me zor me i hapë retë me bërryla”, apo “një lot i rrokullisun n’faqen e saj ka me t’bëza” e të tjera! Veçoj poezitë “Unë-Ajo”, “Nuk e due lirinë” dhe “E pangjashme”, mbase se aty ngjajmë ne gratë.
E vërtetë, edhe dimnat mërdhasin…
“Mbaj mend, shallin shpesh e hiqja qafe
Borën me të me mbulue” (Dimnat e fëminisë)
…ëndrrat ikin e vijnë si ato dimnat e Vlorës e si pasqyrat e mia (ka besoj secili ca të tilla).
Vlora Ademin mundesh me e dashtë k’shu se si në poezinë e saj ku “n’asnji tjetër shehër bote/ t’ngrohtit e diellit nuk e kam gjetë”? Luan Rama shkruan për poezinë e saj “një poezi origjinale ku spikat kurajoja femërore dhe me një ndjesi delikate njëkohësisht”.
Te tregimet e AJKUNËS, jeta e popullit tonë është e ndërthurur historikisht me aq vështirësi, sa me të drejtë, gjuha e përdorur i shkon afër epikes, legjendës, gjuhës biblike, si gjuhë e jetës së vështirë të një populli që bart me vete vetëm sakrifica të trashëguara prej historisë. Si në tragjeditë greke, fat i përcaktuar e me vuajtje ky yni; historia e anijeve të 90-ës që nisen drejt një Toke të premtuar “fatit dhe bujarisë së dallgëve, duke krijuar një pamje biblike që dukej si një histori diku aty midis asaj të Noes dhe Moisiut”. Duket sikur shkrimet e saj janë siç thotë Goliarda Sapienza në librin e saj “Muza e haresë”, “çelës i vizionit të ri, tashmë mjeti i parë që lejon udhëtimin pas në të shkuarën, në pyjet e nëndheshme të mbamendjeve në dukje të harruara, por që, kur dalin në dritë, ashtu të renditura, të çliruara nga myku dhe smërçi, shfaqin mozaikë gurësh të çmuar për të kuptuar edhe më mirë jetën vetjake dhe atë të të tjerëve”.
Tema mbi kohën e monizmit; mbi grinë e errësirën mendore e shpirtërore që ajo kohë prodhonte; burgjet politike, puna e vështirë pas shkollimit “ku të kërkonte Partia”; medaljet që njerëzit “fitonin” pas vdekjes në punë të rënda; ikja nga sytë këmbët pas hapjes, viti 97 me mungesën e shtetit e humanizmin e njeriut për njeriun dhe ku ditët u bënë netë më të errëta; tema e mallit që nuk mund të shuhet vetëm me telefonata, e vetmisë së prindërve që mbase nuk i gjejnë kur të vijnë herën tjetër; jeta me sakrifica e emigracionit dhe bashkimi në vendet e reja me njerëz të të njëjtit hall, largimit nga një atdhe; fillimet e vështira andej përtej; mungesa e familjes dhe malli për një atdhe të pjesës së parë të jetës; tema për humbjet, pasi “njeriu nuk mund t’i ketë të gjitha” pohohet diku e mësohet dhe me humbje, janë një mori copëzash të një puzzle të madh që i bën bashkë me ne këtej detit, ne këtu, në atdheun tonë.
Të ikësh nga një vend në tjetrin jo të gjithë e kuptojnë, prandaj autorja shpesh përcjell këtë marrëdhënie të re të këtij brezi që e ndan jetën në dy pjesë, një pjesë këtej e një pjesë andej: “ç’do të thotë të kesh ardhur në këtë botë diku tjetër, në një vend me mure të larta guri, por me diell, ku nëna jote të ka përkëdhelur e të ka kënduar në një gjuhë tjetër, të butë e të lakueshme, fjalët e së cilës i ke thithur bashkë me pikat e qumështit të saj. T’i kesh mbushur sytë me tjetër qiell, e pastaj të kesh vendosur të ndjekësh një ëndërr, si një fëmijë naiv që ndjek një balonë, fillin e së cilës kujton se do ta mbajë gjithë jetën shtrënguar fort në grusht” (f. 104).
Kur largohesh nga vendi yt në moshën më të mirë, çdo gjë që ke në qelizat e tua i trashëgon nga ai vend. Më tepër se çdo gjë merr gjuhën e zemres me vete. Një shprehje e Nelson Mandelës “Nëse i flet një njeriu në gjuhën që ai kupton, ajo shkon në mendjen e tij, nëse i flet në gjuhën e tij, ajo shkon në zemrën e tij”. Të vijnë natyrshëm si me një stil heminguejan t’i thuash gjërat me pak fjalë e të shprehesh mirë, se janë gjëra që i njeh.
Laura vjen ndryshe me reflektimet e saj nga ajo që jeta në atdhe e jashtë tij i ka përcjellë. Regjimi e ka përndjekur familjen e saj dhe ajo është përpjekur ta kërkojë në një tjetër atdhe qetësinë. Në librin e saj duket sikur ajo lundron e sigurtë me stilin e thukët e plot nëntekst. Fjalitë e saj kanë një figuracion jo të përsëritshëm dhe të rënduar, por që vjen me një gjallëri e një gjuhë të freskët dhe mund të themi se në rreshta të shkrimeve në prozën e saj, rrjedh poezia moderne. Gjuha e saj është e dhënë shpesh me mungesa fjalësh, por që të lejojnë të aludosh për gjëra që lidhen me lexuesin. Përsiatjet filozofike bëhen pjesë e zanafillës së copëzave të historive që sjell autorja. Refleksionet, reagimet letrare nga të tjera vepra të njohura, e bëjnë të afërt këtë lidhje për t’u “ribërë nga fillimi”, “jetuar brenda shumë jetëve”, “pavetëdijshëm për dritën” e të tjerëve, në kërkim të vetvetes që shpesh e humbet ose e rigjen të plagosur nga dhimbjet që përballim. Në shkrimin e saj, njerëzit gjenden të rrethuar me një tradhtar të madh: vetveten. Me mendime të “mbështetura mbi Danub”, në netë të gjata pritjesh idiote, autorja është e vetëdijshme edhe kur bën “sakrifica” për dashurinë, si dashuri për veten.
Marsela lufton për njeriun dhe kushdo që e sheh gruan si “një kokë më poshtë tyre [burrave]” (poezia “Kupa e përmbysur”), ajo i përball në duelin e vargjeve të saj. Për të gruaja është mrekulli dhe mister që jo çdokush e sheh si është realisht ajo. Kur e sheh gruan “të bukur, por kaq të mjerë” (“Në mund të më krijoje edhe një herë”), ajo nuk flet për veten, se tashmë ia njeh vetes forcën dhe vlerën, por flet për gruan e mijëvjeçarëve, e gruan e shekujve; për atë të mjerë të bukur duhen sy, “për ata palë sy, që ta shihnin si Ty”. Nuk ka më kthim pas me lindjen e heshtur të një vajze, që dashur pa dashur lind me “zhurmën e pyllit që rritej” (“Lindja e një vajze të vogël”) në zemrën e vajzës së vogël, pasi shoqëria mbase në padijen e saj e “gëzon” këtë ardhje, por sigurisht Marsela di si ta fitojë veten përballë tyre. Lufta më e madhe në këtë libër nga poetja është kërkimi i dashurisë e cila ende beson se ka njerëz që e vlerësojnë dashurinë, me frikën që ajo sa vjen e më rrallë shfaqet, “se jeta nuk ngjizet në hi, por në zjarr” e duhet ta mbajmë gjallë atë, ta “ruajmë si dritën e syve orientimin,/ drejt oazit të jetës së pasosur” (“Pluhur dhe rërë”).
Të jesh poete, duhet të jesh mbi të tjera njeri, burrë dhe grua, të dyja bashkë si engjëjt që nuk dihet se ç‘janë burrë apo grua se brenda ajo e di që dikur “ka jetuar një burrë që shkruan” (“Burrë apo grua”). Guximi i njohjes së vetes, e zbulon para lexuesit me gjithë plagët e dashurisë së saj, (“Dashurisë”) me vesh veç për dashurinë.
Mizogjenia në letërsi është përshfaqur që nga Euripidi e tutje. A janë këto gratë që shkruajnë si dinë vetëm ato, duke injoruar pedagogun e përjetshëm që “të mëson si duhet të shkruash”? Duhet të jesh shumë e fortë që të shkruash si grua e të thuash se letërsia është e hapur për të gjithë pasi “nuk ka derë, nuk ka bravë dhe nuk ka shul që mund të mbyllë” (V. Woolf, “Një dhomë më vete”, f. 110.) lirinë e mendjes së krijueses. Nuk i besoj njeriut që funksionon vetëm si një grua apo vetëm si një burrë. Siç e thotë edhe Woolf, “Nëse njëri është burrë, sërish pjesa grua, në trurin e tij, duhet të ketë efekt, dhe një grua duhet të ketë ndërveprim me burrin brenda vetes.” (V. Woolf, “Një dhomë më vete”, f. 145) dhe për këtë, një “lloj bashkëpunimi” duhet të ndodhë në mendjen e krijuesit midis burrit e gruas për të sjellë aktin e krijimit. A e kemi mësuar letërsinë si kanë dashur të na e servirin burrat? Ka gra që ikin nga kjo botë pa bërë “asnjë fije zhurmë”, sikur të mos kishin trup. “Nuk do doja të isha e tejpashme si ato” thotë Modesta e Sapiezas te “Muza e haresë”.
Nuk është e lehtë të shkruash, pasi “bëhet fjalë për kërkim të një shprehjeje të nevojshme, të vetme, të plotë, koncize, të paharrueshme.” (I. Kalvino, “Leksionet amerikane”). Letërsia ka nevojë të jetë e shkruar nga të dyja krahët. Shpesh e mësoj jetën nga shikimi i një burri shkrimtar. Prandaj dua të lexoj edhe librat nga një grua edhe pse shpesh ajo paragjykohet. Laura në tregimin e saj shpërthen me fjalët: “Për çfarë shkruaj dhe për çfarë kam ndërmend të shkruaj, do të më djegin në turrën e druve, për shtrigën që jeton tek unë.” Dhe ajo i përgjigjet kështu dikujt që mendon se letërsia e saj është femërore: “kisha dëgjuar të njëjtën frazë që “proza ime është erotike”. Në fakt, është një nga gjërat që po mendoj t’ua plas në fytyrë këtyre individëve dhe t’u them: unë bëj art, e juaja quhet turp. Por s’ka gjë, ndoshta nuk e bëj, sepse kaq zgjasin inatet e mia. Aq sa i hekuros gërmat mbi letër, sa i nxjerr nga vetja, pastaj të më vënë flakën dhe të më djegin në turrën e druve…”.
Siç e parashtron I. Kalvino, në “Leksionet amerikane”, “Funksioni i letërsisë është komunikimi midis asaj që është e ndryshme, pikërisht sepse është e tillë, jo duke e zhdukur, por duke e nxjerrë në pah ndryshimin sipas vetë prirjes së gjuhës së shkruar”. Për ta mbyllur, na duhet ta mësojmë jetën të shkruar sa nga një grua, po aq dhe nga një burrë. Kushdo që shkruan, bën gabim nëse mendon fillimisht se cilës gjini i përket dhe këtë gjë duhet ta bëjë edhe ai që bëhet lexues i asaj vepre./Exlbris