Termat gjenocid dhe vrasje masive e popullit u përdorën për herë të parë gjatë tmerreve të Holokaustit në Luftën e Dytë Botërore. Ato i referohen një përpjekjeje për të zhdukur një grup të caktuar njerëzish.
Në vitin 1943, avokati polako-hebre Raphael Lemkin shpiku termin për vrasjen sistematike të hebrenjve në Gjermaninë naziste. Lemkin humbi të gjithë anëtarët e familjes përveç vëllait të tij në Holokaust. Ai bëri fushatë që gjenocidi të njihej si krim sipas ligjit ndërkombëtar, duke i hapur rrugën miratimit të Konventës së OKB-së për gjenocidin në vitin 1948. Ajo hyri në fuqi në 1951. Neni II i Konventës e përkufizon gjenocidin si veprim “të kryer me qëllimin për të asgjësuar tërësisht ose pjesërisht, një grup kombëtar, etnik, racor ose fetar”. Sipas përkufizimit të Kombeve të Bashkuara, akte të tilla përfshijnë: vrasjen e njerëzve, dëmtimin fizik ose psikologjik ndaj tyre, përkeqësimin e kushteve të tyre të jetesës në një masë kërcënuese për jetën, parandalimin e lindjeve në këtë grup të popullsisë dhe largimin me forcë të fëmijëve nga grupi.
Kush mund të ndiqet penalisht?
Konventa e OKB-së për gjenocidin thotë se çdokush mund të ndiqet penalisht dhe të dënohet për gjenocid, përfshirë edhe përfaqësuesit e zgjedhur. Gjykata Ndërkombëtare Penale është e mandatuar për të hetuar dhe ndjekur penalisht gjenocidin, krimet e luftës dhe krimet kundër njerëzimit.
Sipas statutit të saj, kushdo që kryen, urdhëron, merr pjesë ose nxit gjenocid, mund të ndiqet penalisht. Një gjykatë tjetër, Gjykata Ndërkombëtare e Drejtësisë në Hagë, merret me mosmarrëveshjet ndërshtetërore dhe mund të vendosë nëse një shtet është përgjegjës për gjenocid.
Të dëshmosh gjenocidin nuk është e lehtë
“Në jetën e përditshme, shumë njerëz e përdorin termin gjenocid shumë lirshëm për krimet më të mëdha dhe më të rënda, sepse disi tingëllon shumë më keq se krimet e luftës ose krimet kundër njerëzimit,” shpjegon Valérie Gabard, eksperte e të drejtës ndërkombëtare në Hagë dhe bashkëthemeluese e firmës konsulente ligjore UpRights, në një intervistë për Deutsche Welle. “Por në kontekstin ligjor, përkufizimi është shumë i ngushtë,” shpjegon ajo. “Përcaktimi i gjenocidit nuk ka të bëjë me shifrat. Kriteri më i rëndësishëm është qëllimi për të zhdukur fizikisht një grup.”
Ekspertët theksojnë se është e vështirë të vërtetohet ky synim sepse shpesh mungojnë provat e drejtpërdrejta. “Problemi me vërtetimin e qëllimit gjenocidal është se autorët nuk bëjnë një rrëfim të drejtpërdrejtë në gjykatë,” shpjegon William Schabas, profesor i së drejtës ndërkombëtare në Universitetin Middlesex në Londër dhe Universitetin Leiden. “Gjykatat duhet të konstatojnë qëllimin e tyre nga vetë sjellja e autorëve. Ata duhet të mbështeten në prova rrethanore. Dhe ky konstatim duhet të jetë përtej çdo dyshimi. E kjo është e vështirë.”
Ndjekja e gjenocidit kërkon kohë
Gabard ka shërbyer në gjykatat penale ndërkombëtare për Kamboxhën, Ruandën dhe ish-Jugosllavinë. Ajo thekson se ndjekja penale e gjenocidit mund të marrë shumë kohë: “Kur bëhet fjalë për gjenocid, ka gjithmonë shumë viktima dhe krimet kërkojnë shumë kohë për t’u hetuar. Ne nuk duhet të provojmë vetëm qëllimin për të vrarë, por qëllimin për të vrarë njerëz sepse i përkasin një grupi të caktuar”.
A është gjenocid apo jo?
Në vitet e fundit, politikanët kanë përdorur shpesh termin gjenocid për të përshkruar abuzimet e të drejtave të njeriut në Kinë, Myanmar, Siri dhe tani në Ukrainë. Pas mizorive të kryera nga trupat ruse në Ukrainë, presidenti amerikan Joe Biden akuzoi presidentin rus Vladimir Putin për gjenocid në vitin 2022.
Një vit më parë, qeveritë e Shteteve të Bashkuara, Kanadasë dhe Holandës akuzuan Kinën për kryerjen e gjenocidit kundër ujgurëve në Xinjiang. Disa vende të tjera paraqitën rezoluta parlamentare duke bërë të njëjtën akuzë. Ekspertët tregojnë për tre gjenocidet që janë njohur si të tilla nga një gjykatë ndërkombëtare: Ruanda, ku rreth 800.000 Tutsi dhe Hutu u vranë në gjenocidin e vitit 1994, masakrën e Srebrenicës në vitin 1995, i cili u gjykua si gjenocid nga Gjykata Ndërkombëtare Penale për ish-Jugosllavinë, dhe vrasjet e Kmerëve të Kuq në Kamboxhë në vitet 1970. Kmerët e Kuq vranë shumë nga viktimat e tyre për shkak të statusit të tyre politik ose social, ndaj këtu nuk ka konsensus nëse kjo me të vërtetë përbën gjenocid, sipas përkufizimit të OKB-së.
Në vitin 2010, Gjykata Penale Ndërkombëtare lëshoi një urdhër arresti për gjenocid kundër presidentit sudanez Omar al-Bashir, duke e akuzuar atë për një fushatë ushtarake kundër banorëve të rajonit të Darfurit.
“Përkufizimi ligjor i gjenocidit zbatohet në çështjet para Gjykatës Ndërkombëtare të Drejtësisë dhe në vendimet e Tribunalit të Ruandës. Ligji ekzistues tregon shumë qartë se çfarë është gjenocidi”, thekson Schabas. “Por ka dhe përpjekje për të përdorur termin gjenocid për ngjarje që nuk e plotësojnë përkufizimin ligjor të gjenocidit, qofshin ujgurët në Kinë apo lufta në Ukrainë”./DW