Epistema themelore e postmodernizmit është ajo që bazohet në nocionin më të frekuentuar të saj hibrid, apo përzierje e trajtave të ndryshme. Ky hibridizim ka gjithsesi konturat apo ravijëzimet e një faze kalimtare apo tranzicioni që identifikohet me amullinë apo pështjellimin që nuk dihet se çfarë paradigmash njohëse do të prodhojë në të ardhmen. Duke iu referuar një problemi të tillë, sociologu më i cituar botëror, Gidens, thekson se ne ende ndodhemi në fazën e modernizmit, apo më konkretisht në fazën e fundit bashkëkohore (shoqëritë e zhvilluara) e cila rrezikon të dalë edhe nga binarët e saj, apo jashtë kontrollit, si rrjedhojë e shpërbërjes dhe katastrofës ekologjike, konfliktit bërthamor, kolapsit ekonomik dhe sforcimit të sistemit të mbikëqyrjes dhe kontrollit. Postmodernizmi, sipas Gidensit, është një mundësi që mund të paraqitet në të ardhmen dhe paraqet, më pak ose më shumë, një projektim të idealizuar.
Shkruan: Izaim Murtezani
Dekonstruksioni postmodern që bazohet kryesisht mbi lajthitjen apo mashtrimin me të cilin ishte i karakterizuar modernizmi sikur hapi shtegun apo demistifikoi diskursin e fuqisë në fushën e kulturës dhe njëkohësisht me këtë element përdëftoi haptazi se prapa çdo sistemi diskurziv, i çfarëdo lloji qoftë ai, qëndron ose ndonjë mashtrim, paragjykim, interes, ose pse jo – edhe ndonjë gënjeshtër apo rrezik i llojit të vet. Sipas një logjike të këtillë, gjithçka është e dyshimtë, madje prapa çdo narracioni qëndron e kundërta e tij. Në bazë të dekonstruktimit apo demaskimit të diskurseve hegjemoniste, të pleksura në aspekte të ndryshme të kulturës, mund të venerojmë veprimin e mitit ose ideologjisë. Në frymën e një ligjërimi të këtillë zhvillohet vetëdija për atë se nuk ka asgjë të amshueshme, të gjithëpranueshme, apo absolute, etj.
Çdo dije apo njohuri që mbështetet mbi natyrën diskurzive assesi nuk mund të pretendojë në posedimin e ndonjë vlere jashtëkohore apo universale, por përkundrazi – qëndrimet tona, botëkuptimet, marrëdhëniet njerëzore, madje edhe realiteti objektiv, në vija të përgjithshme, nuk ekzistojnë vetvetiu, por gjithmonë varen nga mënyra sesi përflitet për to, apo mënyrës sesi ky realitet konstruktohet apo konceptohet nëpërmjet gjuhës apo diskursit të saj. Kryebartësit e një ideje të tillë apo poststrukturalistët, veçmas intelektualët e kalibrit të përmasave botërore, Mishel Fuko dhe Zhak Derida, ishin nën ndikimin e fuqishëm të filozofit të madh gjerman Niçe dhe refuzimit të tij të sistemeve teorike sipas të cilave kinse ekzistojnë të vërteta esenciale apo ontologjike.
INTERPRETIMET E GJENDJES POSTMODERNE
Postrukturalistët e trashëguan po ashtu edhe refuzimin niçean të metahistorisë – apo idenë, përkatësisht ligjërimin se historia është një proces racional, lëvizje e vazhdueshme kah ndonjë cak ose qëllim – në kuptimin e saj liberal (progresi i arsyes dhe liria), hegelian (zhvillimi i frymës) ose në kuptimin marksist (ngadhënjimi i socializmit). Postmodernistët, në vija të përgjithshme, mohojnë të dhënën se historia operon me ndonjë skemë njohëse dhe njëkohësisht i hudhin poshtë të gjitha tentimet ose pretendimet e imponimit të një sinteze gjithëpërfshirëse të së kaluarës. Studiuesi Fransoa Liotar në veprën tanimë të njohur botërisht me titull Gjendja postmoderne e definon postmodernizmin kryesisht si “mosbesim ndaj metanarracionit” – refuzim të sistemeve gjithpërfshirëse teorike, si dhe planeve dhe pandehmave kryesore të cilat pohojnë se i japin kuptim jetës dhe historisë.
Përveç kësaj, teoricienët poststrukturalistë kanë qenë edhe nën ndikimin e shkollës së Frankfurtit, Hajdegerit dhe të tjerëve, të cilët kanë tërhequr vërejtjen se teoritë të cilat pohojnë se posedojnë siguri metafizike, individit gjithsesi se në mënyrë shumë të lehtë ia veshin “këmishën e marrëzisë” duke e shndërruar personalitetin në një objekt instrumentalizimi me të cilin lehtë mund të manipulohet.
Sipas poststrukturalistëve, gjithçka është lëvizje dhe proces. Nuk ekzistojnë kurrfarë normash universale, kurrfarë uniteti i pikëpamjeve, nuk ka sisteme totalitare, nuk ka pika qendrore intelektuale, nuk ka asgjë të amshueshme, ekziston vetëm një lloj heterogjeniteti, ndarjeje, diskontinuiteti, fragmentimi, jovendosmërie dhe ndryshimi. Nuk ekziston kurrfarë progresi shoqëror ose historik, por vetëm lëvizje dhe akumulim. Si rrjedhojë e gjithë kësaj, nuk mund të flasim për kurrfarë dijeje “objektive” ose realitet. Pohimet se ekziston e vërteta, thotë Fuko, janë vetëm instrumente për zbatimin dhe vendosjen e pushtetit mbi të tjerët. Ngjashëm si edhe propaganda nga e cila nuk mund të dallohen, pohimet ose vlerësimet se ekziston e vërteta janë imagjinuar që t’u shërbejnë më të fuqishmëve.
Dekonstruktivistët shkojnë edhe më larg dhe konsiderojnë se është e pamundshme që gjuha ta shpërfaq atë që e mendon apo synon ta thotë autori. Jo vetëm kjo, por edhe e dhëna se autorët nuk ka gjasa të mos veprojnë dhe operojnë si interpretues të ideologjisë dominuese të kohës së tyre. Në mënyrë të pavetëdijshme, madje fjalët e tyre shfrytëzohen që të përkrahen të privilegjuarit dhe të shtypen të pafuqishmit. Në të vërtetë, sipas një logjike të tillë, rezulton se autorët nuk i kontrollojnë fjalët e tyre, por fjalët i kontrollojnë ata që do të thotë se janë nën pushtetin e gjuhës apo ligjërimit që imponohet nga blloku i fuqisë dominuese. Dekonstruksioni sikur e lëkund fuqishëm bindjen tradicionale se autori është ndonjë qenie stabile dhe se puna e tij posedon logjikë të qartë, të thellë dhe domethënie apo kuptime të vetëdijshme – se fjalët në letër kanë korrespondencë reciproke me idetë ose imazhet në mendjen e autorit. Asnjë kuptim i saktë nuk mund t’i përshkruhet ndonjë teksti; domethëniet apo kuptimet janë të papërcaktuara, jo të sigurta, jo të qarta. Dekonstruksioni e refuzon mundësinë e përcaktimit të së vërtetës ose sigurisë së saj. Faktet janë të pakontrolluara; nuk ka parime racionale as në tekst e as në univers. Dekonstruksioni shënon edhe “vdekjen e autorit”, por njëherit edhe “vdekjen e sbjektit”. Ai e mohon botëkuptimin se individi është subjekt i pavarur racional i cili është në gjendje të marr pjesë në një diskurs më të gjatë racional, se objektiviteti është synim i realizueshëm dhe se fjalët munden me siguri t’i kumtojnë idetë dhe ta transmetojnë përvojën e realitetit.
Sipas dekonstruksionistëve, librat kanunorë apo më reprezentativë të mendimit perëndimor nuk janë vepra kreative artistike që posedojnë vlera të veçanta ose kulmore, vepra të meditimit, të frymëzimeve dhe të të arriturave stilistike të cilave lexuesi duhet t’u qaset me përkushtim apo ndjenjën e respektit dhe admirimit. Dekonstruksionistët bëjnë përpjekje t’i diskreditojnë, t’i proklamojnë si të rrejshme ose t’i anashkalojnë si ide apo ideale të vjetëruara që janë rrënjosur në zemrën e traditës së Perëndimit, (veçmas në trajtën moderne) dhe gjithsesi t’i hedhin poshtë vlerësimet estetike si irelevante, madje dhe të padobishme.
Tendenca e dekonstruksionistëve, thotë kritiku Sven Birkerts, është që “t’i rrënojnë idetë e rrënjosura të iluminizmit me qëllim që kultura të ketë mundësinë të zhvillohet në drejtime krejtësisht të reja. Vetë dekonstruksioni dhe përfaqësuesit e tij nuk ofrojnë kurrfarë shtegdalje të këtij evolucioni, përveç metodës së rrënimit të saj. Sipas kësaj logjike, dekonstruksionistët, gjithmonë sipas Birkertsit, u ngjasojnë anëtarëve të ndonjë sekti terrorist. Në të vërtetë, thënë më mirë, ata veprojnë sipas një diktati subverziv duke mos ofruar ndonjë epistemologji alternative, por duke rrënuar piramidën e deritanishme të njohjes. Postmodernët i hudhin poshtë parimet universale dhe bëjnë përpjekje t’i çmontojnë të gjitha sistemet dhe bindjet paraprake. Pranimi i faktit se jetojmë në një univers pa qendër, pohojnë ata, e nxit nduarduarshmërinë kreative kulturore dhe plasticitetin e stileve jetësore.
Kjo gjithsesi se ndikon në njohjen e legjitimitetit të shumësisë së perspektivave dhe testimit të vazhdueshëm të ideve, pasi, sipas tyre, në esencë të gjitha interpretimet janë të natyrës subjektive, kurse e gjithë njohja është relative e asgjë më tepër. Sipas pretendimit postmodernist, kredoja e iluminizmit me supozimin e saj themelor se arsyeja mund t’i zbuloj ose profilizoj normat racionale sipas të cilave mund të organizohen dhe të ndryshohen institucionet, traditat dhe bindjet, u përdëftua se paraqet instrument të ndrydhjes njerëzore. Të gjitha tentimet dhe përpjekjet e deritanishme që individi t’i nënshtrohet sistemit politik, ekonomik, fetar ose atij moral i cili afirmon logjikën se mbështetet në sigurinë e arsyes, nuk paraqesin asgjë tjetër përpos arsyetime teorike që çojnë ujë në mullirin e interesit të elitave të etabluara me qëllim që të qeverisin ose sundojnë edhe më tej, të zbatojnë apo praktikojnë shtrëngesat, shtypjen dhe dhunën ndaj të tjerëve. Pohimet dedikuar vërtetësisë së gjërave të caktuara dhe pastaj imponimit të tyre në jetën e përditshme nuk paraqesin asgjë tjetër, por vetëm maska të qeverisjes dhe të sundimit dhe njëkohësisht edhe instrumente të dhunës dhe disiplinimit.
PËRPJEKJET E DEFINIMEVE TEORIKE
Vetëdija se asnjë botëkuptim në botë nuk qëndron në themele të fuqishme ose të sigurta, apo se gjakimi pas esencës ose së vërtetës është i pafrytshëm dhe se asnjë kriter nuk lejon të themi se ndonjë interpretim është superior ndaj një tjetri, u ofron njerëzve mundësi të reja radikale. Po ashtu vetëdija se jetojmë në një botë të pakufizuar që i refuzon botëkuptimet moniste, definitive dhe të përcaktuara paraprakisht, mund t’i orientoj energjitë kreative që të fokusohen drejt përvojës bashkëkohore. Kjo gjithashtu mund të ndikojë që edhe më shumë të vlerësohen dhe më shumë të tolerohen qasjet jokonvencionale dhe të improvizuara kundruall jetës në përgjithësi.
Poststrukturalizmi dhe postmodernizmi si lëvizje të llojit të vet, kanë bërë përpjekje të mëdha teorike të kontestojnë ndarjet binare (perëndim – lindje, mashkull – femër, natyrë – kulturë, etj) që pretendonin se njëri pol i saj ishte superior, kurse poli tjetër inferior. Edhe njëra, edhe tjetra lëvizje përdëftonin se këto kundërthënie binare janë konstruksion i “falogocentrizmit”, ideologjisë së të fuqishmëve: kulturës etnocentrike evropiane, rendit patriarkal, mendjes së mbyllur, etj. Lëvizjet në fjalë, botën e kulturës bashkëkohore e interpretojnë apo e venerojnë si “përzierje të fushave të ekzistencës” – përzierje të kulturave, paradigmave shkencore, besimeve fetare, realitetit real dhe medial, kulturës së lartë dhe të ulët, mjegullimit të dallimeve mes sekseve, dhe së fundmi edhe mjegullimin apo anulimin e dikotomisë njeri dhe kulturë.
Si rrjedhojë e gjithë kësaj, epistema themelore e postmodernizmit është ajo që bazohet në nocionin më të frekuentuar të saj hibrid, apo përzierje e trajtave të ndryshme. Ky hibridizim ka gjithsesi konturat apo ravijëzimet e një faze kalimtare apo tranzicioni që identifikohet me amullinë apo pështjellimin që nuk dihet se çfarë paradigmash njohëse do të prodhojë në të ardhmen. Duke iu referuar një problemi të tillë, sociologu më i cituar botëror, Gidens, thekson se ne ende ndodhemi në fazën e modernizmit, apo më konkretisht në fazën e fundit bashkëkohore (shoqëritë e zhvilluara) e cila rrezikon të dalë edhe nga binarët e saj, apo jashta kontrollit, si rrjedhojë e shpërbërjes dhe katastrofës ekologjike, konfliktit bërthamor, kolapsit ekonomik dhe sforcimit të sistemit të mbikqyrjes dhe kontrollit.
Postmodernizmi, sipas Gidensit, është një mundësi që mund të paraqitet në të ardhmen dhe paraqet, më pak ose më shumë, një projektim të idealizuar. Ndërkaq, shoqëritë më pak të zhvilluara, siç është edhe kjo e jona në të cilën jetojmë ne aktualisht, sipas Gidensit, ende ndodhen diku në mes tradicionales dhe modernizmit. Sido që të jetë edhe kjo është një shkallë e cilësuar si kalimtare apo liminale që hapëron drejt një fazë më të zhvilluar të ekzistencës së qenies.
Në të vërtetë, disiplinat e deritanishme humanistike, kanë përdëftuar, në bazë të shembujve të ndryshëm, se amorfiteti apo amullia liminale është lemeritëse dhe dendur identifikohet me kaosin. Një ndër konkluzat e rëndësishme të antropologjisë, sociologjisë, folkloristikës dhe teorisë së letërsisë buron nga fakti se në bazën e çdo sistemi funksional, qoftë nëse bëhet fjalë për psikën, shoqërinë, mendimin ose imagjinatën, qëndron ndonjë sistem i klasifikimit. Një ndër klasifikimet më të përgjithshme tradicionale bazohet në nevojën që të ndahen rreptësisht fushat e konfrontuara kuptimësore, siç janë p. sh.: qiell – tokë, perëndi – njeri, jetë – vdekje, mashkull – femër, kulturë – natyrë. Ndërmjet këtyre konfrontimeve (si pika të fuqishme), qëndron bota amorfe postmoderne liminale e trajtave “të përziera” – pa formë, e hapur për kombinime më të ndryshme, pa përvijime dhe identitete të qarta. Si “evokim i kaosit”, hapësira liminale, apo kufitare shkakton frikë apo lemeri. Në kulturën tradicionale, por edhe më vonë, përbindshat, gjysmënjerëz-gjysmëkafshë, “të vdekurit e gjallë”, apo lugetërit dhe prodhime tjera të ngjashme të imagjinatës, gjithsesi se janë burim i drojës së thellë.
Ato janë metafora të fuqishme të gjendjes “as këtu – as atje, as atje – as këtu”. Ndoshta shembulli më i mirë i përshkrimit të një gjendjeje të tillë ishte pandemia e fundit e koronavirusit kur qarkullonin te ne në mënyrë të pandërprerë legjenda me përmbajtje të ndryshme që si emërues të përbashkët kishin të dhënën se ata që kishin pësuar apo vdekur kinse ishin parë të gjallë në ndonjë vend të caktuar, etj. Një narracion ky – prodhim i drojës që të vdekurit i ndërlidhte edhe me këtë botë, por edhe me botën tjetër. Siç ka bërë të ditur antropologu i njohur, Viktor Tarner, gjendja liminale është e begatshme me mundësi, u kundërvihet “strukturave”, kierarkive, rendit, por tenton që sërish t’i formësojë ato. Kjo dialektikë mes strukturës dhe liminalitetit, është nevojë universale njerëzore që kaosi të zëvendësohet me rendin, pikërisht për shkak të faktit se fuqitë e nënvetëdijes sonë çdoherë pretendojnë të na kthejnë tek ai (rendi). Gjithsesi se aktualisht jetojmë në një sistem pështjellimi kur gërshetohen shumë gjëra mes tyre, madje edhe vështirë profilizohet ajo që është progresive nga ajo që është regresive, vlerat nga antivlerat dhe anasjelltas, etj.
Relativizmi vlerësues ka dy pasoja të kundërta dhe të konfrontuara: çorientimin, por edhe nevojën që relativiteti të frenohet dhe kontestohet me ndonjë pikë të fuqishme referimi. Duket se shumësia, nduarduarshmëria, hibriditeti, fragmentimi, fluktimi, fshirja e kufijve, pranimi i çdo sistemi të vlerave, shkakton ndjenjën e humbjes në malin e përzgjedhjeve dhe ndikon që me xhelozi të ruhet ajo që konsiderohet si “amëza identitare”, përkatësisht mbyllja në “kullën e fildishtë” dhe ndiesia më e sigurtë kundruall shumësisë së alternativave tjera që ofrohen në mënyrë të vazhdueshme. Kësisoji, në vend të heterogjenitetit të preferohet homogjeniteti kulturor si një mburrojë më e sigurt kundruall shumësisë së alternativave kulturore e identitare.
Rendi si mënyrë e vetme e ekzistencës, edhe në kuptimin biologjik edhe në atë kulturor, pastaj liria si fuqi lëvizëse e krijimit, krijimtarisë dhe vetërealizimit të njeriut duhet të qëndrojnë në marrëdhënie të mira të drejtpeshimit apo ekuilibrimit. Ky drejtpeshim pothuajse çdoherë ka qenë dhe ka mbetur ideali më suprem në shumë trajta të jetës individuale dhe shoqërore, materiale dhe shpirtërore. Drejtpeshimi, apo ekuilibrimi sjell rehati, paqe të brendshme, gjendje pa frikë dhe ankth. Liria ka kuptim vetëm kur realizohet brenda një rendi të caktuar dhe në marrëdhënie me këtë rend. Në marrëdhënie me këtë drejtpeshim të mirë, një rend i llojit më ekstrem dhe i kontrolluar lind frikën, kurse një liri po ashtu më ekstreme lind ankthin. Njerëzit janë më të lënduar apo më të ndjeshëm në ato pika ku këto dy parime konfrontohen ose harmonizohen.
Kjo analizë është prodhuar në kuadër të projektit të mbështetur nga NED. Qëndrimet e shprehura në këtë tekst janë ekskluzivisht të autorit.
