Si përfundim, OSBE-ja përballet me krizën e saj më të madhe që nga viti 1975, por me mundësinë e saj më të madhe që nga viti 1990. Në rrethanat aktuale, do të jetë pothuajse e pamundur të merren vendime me konsensus në takimin e Këshillit Ministror të Shkupit. Por së paku, ministrat mund të tregojnë se duan që OSBE-ja të vazhdojë – jo domosdoshmërisht si qëllim në vetvete, por sepse ata besojnë se është e nevojshme të përdoret kjo organizatë për të ndihmuar në nxitjen e sigurisë dhe bashkëpunimit më të madh në Evropë. Nëse OSBE-ja mund t’i mbijetojë kësaj përvoje afër vdekjes, një ditë mund të rritet për të luajtur një rol jetik në rindërtimin e sigurisë nga Vankuveri në Vladivostok.
Shkruan: Walter Kemp
Ministrat e Jashtëm të organizatës më të madhe rajonale të sigurisë në botë do të takohen në Shkup më 30 nëntor për të diskutuar të ardhmen e sigurisë evropiane. Ndërsa vetëm pak vite më parë, lufta në Evropë konsiderohej e paimagjinueshme, një konflikt i dhunshëm po shpërthen në Ukrainë dhe tensionet janë ende të larta midis Azerbajxhanit dhe Armenisë pas pushtimit të Nagorno-Karabakut nga Baku. Marrëdhëniet midis Rusisë dhe Perëndimit janë në pikën më të ulët që nga Lufta e Ftohtë. Në këtë kontekst, a ka ende hapësirë për sigurinë bashkëpunuese dhe a mund të shpëtohet OSBE-ja?
Kriza ekzistenciale
OSBE-ja është në telashe. Të dhjetë parimet e Aktit Final të Helsinkit janë shkelur. Meqenëse vendimet në OSBE merren me konsensus, mjedisi i polarizuar gjeopolitik po e bën të vështirë arritjen e marrëveshjes për çdo gjë – që nga agjenda e takimeve e deri te kush duhet të mbajë pozita udhëheqëse në institucionet e OSBE-së. Asnjë buxhet i unifikuar nuk është miratuar që nga viti 2021. Edhe një javë përpara Këshillit Ministror, nuk u vendos se cili vend do të kryesonte OSBE-në në vitin 2024 – një vendim që zakonisht merret të paktën një vit përpara. Në një kohë kur dialogu, de-përshkallëzimi dhe detentimi janë aq të nevojshme, OSBE-ja – e cila është një vend për të treja – po përballet me një krizë ekzistenciale.
Takimi i ministrave të jashtëm të OSBE-së në Shkup duhet t’i vetëdisojë të gjithë për atë se çfarë është në rrezik. Nëse bllokimi aktual vazhdon, jo më pak për shkak të dështimit për të rënë dakord për një buxhet, mund të bëhet e nevojshme të zvogëlohen ndjeshëm aktivitetet operacionale të organizatës. Kjo mund të përfshijë mbylljen e misioneve në terren dhe zvogëlimin e institucioneve. Sipas këtij skenari, OSBE-ja do të mbahej në një sistem mbështetës të jetës deri kur të ketë një klimë më të favorshme gjeopolitike.
Skenari i dytë është që zona e OSBE-së mund të ndahet në dy komunitete sigurie. Deri në vitin 2010, në Samitin e fundit të OSBE-së që u mbajt në Astana, krerët e shteteve të OSBE-së ranë dakord të punojnë drejt realizimit të një komuniteti të sigurisë euro-atlantike dhe euroaziatike që shtrihet nga Vankuveri në Vladivostok, të rrënjosur në parimet e dakorduara, angazhimet e përbashkëta dhe qëllimet e përbashkëta. Kjo ëndërr vdiq në Donbas. Tani si Ukraina ashtu edhe zona e OSBE-së janë të ndarë.
Një ndarje midis një komuniteti euroatlantik të sigurisë me Bashkimin Evropian dhe NATO-n në thelb, dhe një komuniteti Euroaziatik të sigurisë të fokusuar rreth Bashkimit Ekonomik Euroaziatik, CSTO dhe një Konferencë e rinovuar mbi Ndërveprimin dhe Masat e Ndërtimit të Besimit në Azi (CICA) do të linte pak ose asnjë rol për OSBE-në nëse nuk vepron si një urë lidhëse midis dy gjysmave të kontinentit. Ky skenar është më pak i mundshëm se i pari, pasi ka disa vende që duan marrëdhënie të mira si me Rusinë ashtu edhe me Perëndimin dhe që për këtë arsye nuk do të donin ta gjenin veten ekskluzivisht në një kamp apo në tjetrin.
Skenari i tretë i mundshëm është që OSBE-ja të shembet. Organizatat ndërkombëtare vdesin rrallë, por ato mund të kalojnë në jorelevancë. Nëse shtetet pjesëmarrëse nuk mund të arrijnë një marrëveshje për buxhetin dhe udhëheqjen e organizatës dhe OSBE-ja nuk konsiderohet më nga një masë kritike e shteteve të saj pjesëmarrëse si e përshtatshme për qëllimin – për t’u marrë me sfidat reale të sigurisë së ditës, – ajo rrezikon të largohet nga misioni që ka pasur. Në mënyrë të ngjashme, nëse Rusia vendos të largohet nga organizata ose përjashtohet nga OSC, ose nëse disa vende arrijnë në përfundimin se siguria bashkëpunuese nuk është më e mundur me Rusinë dhe tërhiqet nga OSBE, organizata do të humbiste avantazhin e saj për të qenë një organizatë sigurie pan-evropiane gjithëpërfshirëse.
Prandaj, takimi i Shkupit nuk është vetëm një mbledhje ministrore. Vetë ekzistenca e OSBE-së është në rrezik.
Kujt i intereson?
Disa mund të ngrenë supet dhe të thonë “kujt i intereson kjo?”. Por siç thotë kënga e vjetër, “Don’t Know What You Got Till It’s Gone”. Pa OSBE-në, nuk do të kishte më një marrëveshje sigurie pan-evropiane që përfshin të gjitha vendet e hemisferës veriore. Aktivitetet dhe institucionet në terren të OSBE-së nuk do të ndërtonin më kapacitete ose do të ofronin paralajmërim të hershëm në shtetet pjesëmarrëse, Evropa do të humbiste një kuti të vlefshme mjetesh për parandalimin e konflikteve, menaxhimin e krizave dhe ndërtimin e paqes dhe nuk do të kishte më mbështetje nga njësitë thelbësore të Sekretariatit për një një gamë të gjerë çështjesh nga ulja e rreziqeve të sulmeve kibernetike ose trafikimit të qenieve njerëzore, deri te rritja e bashkëpunimit rajonal për reduktimin e rrezikut nga fatkeqësitë ose policimi i udhëhequr nga inteligjenca.
Koha nuk mund të ishte më e keqe. Me kaq shumë probleme të tjera në botë, organizatave rajonale po u kërkohet të marrin më shumë përgjegjësi për trajtimin e krizave në rajonin e tyre. Në Axhendën e tij të Re për Paqe, Sekretari i Përgjithshëm i OKB-së bën thirrje për një theks më të madh në diplomacinë, parandalimin dhe organizatat rajonale më të fuqishme për të promovuar ndërtimin e besimit, transparencën dhe detentën. Nëse OSBE-ja vdes, kush do t’i përgjigjej thirrjes?
Pa OSBE-në, dialogjet për sigurinë evropiane do të zhvilloheshin ose në një Këshill të ringjallur NATO-Rusi, midis BE-së dhe Rusisë, në mënyrë dypalëshe midis Uashingtonit dhe Moskës, ose në Këshillin e Sigurimit të OKB-së ku anëtarët e përhershëm në zonën e OSBE-së (Francë, Rusi, Mbretëria e Bashkuar dhe Shtetet e Bashkuara) do të luanin një rol udhëheqës. Kjo do t’i vinte vendet që nuk janë pjesë e diskutimeve të tilla në një disavantazh të madh dhe do të minonte idenë e barazisë sovrane, e cila është kaq qendrore për OSBE-në. Për më tepër, 57 shtetet pjesëmarrëse do të humbnin bazën normative që ka ofruar një kornizë kyçe për përcaktimin se si shtetet duhet të sillen ndaj njëri-tjetrit dhe popujve të tyre.
Duhet mbajtur parasysh – jo më pak nga ata që janë indiferentë për fatin e OSBE-së – se rënia e OSBE-së nuk do të nënkuptonte fundin e problemeve që ajo po përpiqet të rregullojë. Udhëheqja politike dhe jo strukturat do të ndryshojnë kushtet që ndikojnë në sigurinë evropiane. Për më tepër, do të ishte shumë e vështirë, nëse jo e pamundur, në rrethanat aktuale të krijohej nga e para diçka si OSBE-ja dhe të binte dakord për parime dhe angazhime si ato që janë miratuar nga të gjitha shtetet pjesëmarrëse. Prandaj, OSBE-ja duhet të ruhet.
Mundësi e madhe
Ndërsa OSBE-ja përballet me krizën e saj më të madhe që nga viti 1975, ajo gjithashtu mund të shfrytëzojë mundësinë e saj më të madhe që nga fundi i Luftës së Ftohtë në 1990. Nëse OSBE-ja mund të mbijetojë, përfundimisht mund të hyjë në një fazë të re që do ta rinovonte organizatën në një ndryshim dhe sfidues mjedisi i sigurisë. Ajo do të kishte një arsye ekzistence dhe një rol udhëheqës në rindërtimin e arkitekturës evropiane të sigurisë pas luftës në Ukrainë. Për më tepër, aјо mund të luajë një rol kyç si një marrëveshje rajonale e Kombeve të Bashkuara në adresimin e një game të gjerë kërcënimesh dhe sfidash që kanë ndikim në paqen dhe sigurinë në zonën e OSBE-së.
Jemi shumë larg nga ajo pikë. Por “no business as usual” nuk do të thotë “no business at all”. Ka shumë gjëra të dobishme që OSBE-ja mund të bëjë përmes njësive thelbësore në Sekretariat, misionet në terren dhe institucionet. Ndërsa OSBE-ja ndoshta nuk do të ketë një rol të madh në përfundimin e konfliktit në Ukrainë, kutia e mjeteve të saj mund të përdoret për shembull për të promovuar masat lokale të stabilizimit, masat e ndërtimit të besimit, për të ndihmuar në ndërtimin e kapaciteteve dhe për të ruajtur kanalet e komunikimit.
OSBE gjithashtu mund të luajë një rol të rëndësishëm në menaxhimin e marrëdhënieve midis Rusisë dhe Perëndimit. Procesi i Dialogut të Strukturuar, i cili filloi në vitin 2016, do të ishte një forum i përshtatshëm. Mund të jetë gjithashtu e nevojshme të krijohen hapësira joformale për dialog, duke përfshirë edhe në nivel ministror.
Bisedat 2 ose 1,5 që përfshijnë ekspertë me lidhje të mira me politikëbërësit në kryeqytete mund të zhvillojnë skenarë ose opsione për rindërtimin e një shkalle besimi midis Rusisë dhe Perëndimit. Kur të vijë koha, këto ide mund të nxirren nga sirtari dhe të sillen në tryezën ndërqeveritare.
Rasti për bashkëpunim
Kritikët ose realistët mund të theksojnë se aspirata të tilla janë fisnike (nëse jo naive), por se Rusia duhet të detyrohet të bashkëpunojë dhe kjo kërkon frenim. Nuk bëhet fjalë për nevojën e një qëndrimi të fortë dhe të bashkuar nga Perëndimi, veçanërisht nga NATO. Presidenti rus Vladimir Putin duket se ndjek këshillën e Leninit se “duhet të hetoni me bajoneta: nëse gjen butë, shtyn. Nëse gjen çelik, tërhiqesh”. Perëndimi së bashku me Ukrainën duhet të krijojnë një mbrojtje të fortë.
Megjithatë, OSBE-ja është një organizatë bashkëpunuese e sigurisë dhe nëse do të ketë një të ardhme, dikush duhet të paraqesë rastin për bashkëpunim. Më lejoni të jap disa sugjerime.
Së pari, në vend që ta konsiderojmë sigurinë bashkëpunuese si një qëllim, siç është vizioni i një “komuniteti sigurie” të përcaktuar në dokumentin e Samitit të Astanës 2010 ose ideali i Paqes së Përhershme të Emmauel Kant, siguria bashkëpunuese, siç e shpjegoj në librin tim Siguria përmes bashkëpunimit, duhet të të konsiderohet si një qasje. Kjo nënkupton nevojën për konsultim dhe dialog konstruktiv dhe vullnetin e shteteve për të punuar së bashku për të parandaluar dhe zgjidhur problemet e përbashkëta që ndikojnë në sigurinë e tyre.
Së dyti, toni i këtij dialogu duhet të jetë konstruktiv, gjë që nuk ka qenë rasti në shumë takime të Këshillit të Përhershëm dhe organeve të tjera të dialogut të OSBE-së gjatë viteve të fundit, ku shtetet janë përfshirë në politika publike dhe duke u përplasur verbalisht me njëri-tjetrin.
Së treti, siguria bashkëpunuese mbështetet në veprime dhe jo vetëm në fjalë. Shtetet duhet të demonstrojnë me vepra se janë serioze në zbatimin e angazhimeve të tyre. Në fund të fundit, bashkëpunimi nuk është i pakushtëzuar. Për më tepër, bashkëpunimi bazohet në një sërë ndërveprimesh me kalimin e kohës. Nëse një vend do që t’i besohet, ai duhet të respektojë pjesën e tij të obligimeve. Duhet të ketë reciprocitet të hapave që nxisin besimin ose përndryshe do të ketë një përshkallëzim të gjatë dhe të rrezikshëm të raprezaljeve të dëmshme kokë më kokë. Rindërtimi i besimit midis Rusisë dhe Perëndimit dhe midis Kievit dhe Moskës do të marrë kohë dhe do të jetë e vështirë. Por OSBE-ja me mjetet që ka zhvilluar gjatë periudhave të vështira, si masat për ndërtimin e besimit dhe sigurisë, mund të ndihmojë në ndërtimin e skelës së një Evrope më paqësore.
Së katërti, siguria bashkëpunuese nënkupton një ndjenjë barazie sovrane dhe ndarje të barrës. Kjo do të thotë, së paku, të gjitha shtetet do të paguajnë detyrimet e tyre ndaj OSBE-së. Bashkëpunimi nuk mund të nxitet aty ku kalorësit e lirë janë gjithashtu prishës. Ashtu si në Kombet e Bashkuara, duhen gjetur mënyra për t’u hequr shtetet pjesëmarrëse nga privilegjet e tyre të votimit nëse ato janë me vonesa: pa pagesë s’ka lojë. Si rezultat, një vend de facto do të pezullohej nga OSBE-ja nëse nuk kontribuon në buxhet.
Së pesti, dhe shumë e lidhur me pikën e parë, është e rëndësishme të theksohet se bashkëpunimi nuk nënkupton mungesën e konfliktit. Larg asaj. Siguria bashkëpunuese është një reagim ndaj konfliktit ose një përpjekje për ta parandaluar atë. Nëse nuk ka kërcënim për konflikt, nuk ka nevojë urgjente për bashkëpunim. Përmes sigurisë bashkëpunuese, veçanërisht në kohë të vështira, mund të mos jetë e mundur të bashkohen të gjitha shtetet, por të paktën duhet të ndihmojë në parandalimin e shpërbërjes së tyre. Duke ndjekur këtë logjikë, OSBE-ja është një vend ku shtetet mund të punojnë me mosmarrëveshjet e tyre në mënyrë paqësore.
Natyrisht, pika e pengimit është rregulli i konsensusit. Është një gjë të kesh një forum ku shtetet që kanë mosmarrëveshje serioze mund të takohen dhe të kërkojnë të ulin tensionet. Është tjetër të presësh që këto vende që nuk kanë të njëjtin mendim do të bien dakord të gjitha për një rrugë të përbashkët veprimi. Problemi i përhershëm është se do të kërkohet unanimiteti për të ndryshuar rregullin e konsensusit. Por përsëri, një fillim i mirë do të ishte moslejimi i të drejtave të votës për shtetet që nuk kanë paguar detyrimet e tyre dhe të eksplorohej se si të miratohen të paktën vendimet administrative, për shembull, me një rregull prej 90 përqind.
Helsinki 2025: akti përfundimtar?
Deri pak vite më parë, shpresohej që 50-vjetori i Aktit Final të Helsinkit në 2025 mund të ringjallte sigurinë bashkëpunuese, jo më pak në zonën e OSBE-së. Në dhjetor 2021, presidenti finlandez Sauli Niinisto sugjeroi idenë e një Samiti në Helsinki. Sidoqoftë, “shpirti i Helsinkit” i shumëpërfolur tani duket më shumë si një fantazmë. Disa madje shushurisin se Jubileu i Artë i Organizatës mund të shndërrohet në funeralin e saj; për ironi, akti përfundimtar mund të ndodhë në Helsinki.
Të tjerë kanë sugjeruar se nëse situata përmirësohet, një Samit në Helsinki mund të jetë një mundësi për të parë përpara sesa thjesht për të përkujtuar nënshkrimin e Aktit Final, i cili u zhvillua në rrethana shumë të ndryshme nga situata në të cilën ndodhet sot Evropa.
Çfarë mund të bëhet ndërkohë? Meqenëse do të jetë e vështirë të arrihet konsensus për pothuajse çdo gjë derisa të përfundojë lufta, kryesuesi mund të marrë në konsideratë zhvillimin e konsultimeve jozyrtare që mund të përpiqen të rizbulojnë një kuptim të përbashkët të parimeve të Aktit Final të Helsinkit, të mbajnë në vend parmakët dhe kanalet e komunikimit dhe të identifikojë disa fusha ku interesat konvergojnë.
Në mënyrë ideale, këto prioritete duhet të mbështeten nga të gjitha shtetet pjesëmarrëse në nivel ministror si një plan pune afatshkurtër. Ky udhërrëfyes i miratuar politikisht ose “agjendë për bashkëpunim” mund të drejtojë gjithashtu diskutimet buxhetore të OSBE-së. Në të vërtetë, ai mund të jetë baza për një plan programi dyvjeçar për 2024 dhe 2025 – sigurisht që i nënshtrohet ndryshimit çdo vit në varësi të zhvillimeve, veçanërisht në lidhje me luftën në Ukrainë. Në rast të dështimit të marrëveshjes për një udhërrëfyes të tillë, “agjenda për bashkëpunim” së paku mund mbështetet nga Trojka për të siguruar vazhdimësinë dhe për të ndihmuar në përcaktimin e prioriteteve dhe një plani pune për cilindo vend që do të kryesojë organizatën – me një njoftim të shkurtër – në 2024 dhe 2026.
Mund të jetë gjithashtu koha për të filluar të mendojmë, dhe madje të diskutojmë me maturi, se si do të dukej një rend sigurie i pasluftës. Këto biseda nuk duhet të përfshijnë të gjitha shtetet pjesëmarrëse. Ndër temat që duhen marrë në konsideratë janë: A do të kishte një njohje të garancive të caktuara të sigurisë për ato që përshkruhen në mënyrë të çuditshme si “shtetet midis shteteve” dhe a mund të ketë një fund të zonave gri në Evropë? Si mund të riafirmohen në një mënyrë të besueshme parimet bazë – si ato në Aktin Final të Helsinkit? A duhet të ketë një dokument nënshkrimi për të cilin është rënë dakord në nivelin më të lartë politik si Akti Final i Helsinkit apo Karta e Parisit? A mund të shkohet edhe më tej dhe të merret në konsideratë hartimi i një dokumenti përbërës për një OSBE “të re” që do të pasqyronte një rend të ndryshuar evropian të sigurisë dhe do të përcaktonte statusin e organizatës dhe të drejtat dhe detyrimet e anëtarëve të saj ose shteteve pjesëmarrëse?
Lufta si shkas për reforma
Mjerisht, historia tregon se zakonisht nevojitet një krizë për të reformuar sistemin shumëpalësh, siç u dëshmua në 1815, 1919 dhe 1945. Por strukturat dhe rregullimet e sigurisë që u shfaqën pas atyre luftërave ishin muaj, nëse jo vite në përgatitje, për shembull në Kongresin e Vjena, Versaja si dhe Dumbarton Oaks dhe San Francisko. Debatet dhe draftet për një rend të ri po kryheshin tashmë (mes aleatëve) përpara se i vjetri të binte. Prandaj, për të kapur mundësinë kur të shfaqet, është koha të fillohet të planifikoni.
Është gjithashtu e rëndësishme të pranohet se OSBE-ja ishte në krizë shumë kohë përpara luftës së Rusisë kundër Ukrainës. Ka pasur përpjekje për të reformuar OSBE-në të paktën që nga procesi i Korfuzit të vitit 2009. Në të vërtetë, hera e fundit që Finlanda kryesoi OSBE-në në vitin 2008, ajo theksoi në Këshillin Ministror në Helsinki se “ripërtëritja e frymës së Helsinkit kërkon një gatishmëri për të konsideruar të reja mënyra për të forcuar sigurinë në të gjithë zonën e OSBE-së”. Vitet e fundit tregojnë se çfarë ndodh kur ka pak vullnet për të promovuar vlera dhe parime të përbashkëta dhe për të forcuar sigurinë e pandashme.
Si përfundim, OSBE-ja përballet me krizën e saj më të madhe që nga viti 1975, por me mundësinë e saj më të madhe që nga viti 1990. Në rrethanat aktuale, do të jetë pothuajse e pamundur të merren vendime me konsensus në takimin e Këshillit Ministror të Shkupit. Por së paku, ministrat mund të tregojnë se duan që OSBE-ja të vazhdojë – jo domosdoshmërisht si qëllim në vetvete, por sepse ata besojnë se është e nevojshme të përdoret kjo organizatë për të ndihmuar në nxitjen e sigurisë dhe bashkëpunimit më të madh në Evropë. Nëse OSBE-ja mund t’i mbijetojë kësaj përvoje afër vdekjes, një ditë mund të rritet për të luajtur një rol jetik në rindërtimin e sigurisë nga Vankuveri në Vladivostok.
*Walter Kemp është autor i veprës “Siguri përmes Bashkëpunimit:drejt të njëjtit qëllim” dhe ka mbajtur një sërë postesh të larta në OSBE. Teksti fillimisht është botuar në SHRM kurse KDP mban të drejtën e ripublikimit.