Nga çmimi kombëtar për “Diktatorin në kryq” te romani i ri i pagëzuar “Kutia e Agatha Christie-it”
Intervistoi: Arta MARKU QËNDRO
Romani më i mirë i vitit 2019, u shpall “Diktatori në kryq” i Mira Meksit. Shkrimtarja e vlerësuar edhe më parë me çmime, qoftë në fushën e krijimtarisë origjinale qoftë në atë të përkthimit letrar, shënon sidoqoftë një moment të veçantë me trofeun e fundit. Një moment që ka të bëjë sa me Meksin vetë aq edhe me krjimtarinë e shkrimtareve gra në Shqipëri. “Diktatori në kryq” rezulton të jetë libri i parë i një shkrimtareje grua që vlerësohet si më i miri në historinë e 30 viteve të fundit të çmimeve zyrtare kombëtare. Këtej e nisëm dhe bisedën me Mira Meksin, menjëherë pas shpalljes së fitores së saj:
-Ka qarkulluar gjerësisht një informacion sipas të cilit, në historinë 30 vjeçare të çmimeve kombëtare të prozës së gjatë është hera e parë që çmimin e merr një shkrimtare grua. Nëse është e vërtetë, cili është shpjegimi juaj? Pse të ketë ndodhur kështu teksa shkrimtaret gra të vlerësuara nga lexuesi dhe kritika tek ne nuk mungojnë?
Ju si gazetare kulture e dini mirë vërtetësinë e këtij informacioni të trishtë. Andaj këtë çmim kombëtar të romanit e quajta homazh për kontributin e jashtëzakonshëm të zonjave të letrave shqipe. Shpjegimi është jashtëletrar, por i qenësishëm. Së pari, jetojmë në një botë maskiliste, ca më e egër në vende si ky yni. Romani është kryegjinia e letërsisë, dhe shkrimtarët burra e kanë akaparuar me kohë, e kanë bërë domenin e tyre. Së dyti, duke qenë juritë e çmimeve, më së shumti juri nepotike, klanore, të destinuara për të përmbushur qoka, është afërmendsh që janë burrat ata që përfitojnë në pjesën më të madhe, sepse janë ata edhe që i stisin më së shumti. Me këtë nuk dua kurrësesi të them që nuk ka vlera në letërsinë e shkrimtarëve meshkuj, përkundrazi. Por ama këto vlera fryhen shumë dhe shpallen me bujë. Ndodh edhe më keq, që njëkohshëm me promovimin e zellshëm të letërsisë së shkrimtarëve burra, të krijohet qëllimshëm një indiferencë vrastare për krijimet e shkrimtareve gra, por edhe të goditen ato. Fakti që ka shkrimtare zonja që kanë lexues dhe që vlerësohen nga kritika e mangët letrare tek ne, por jo aq sa të arrijnë të marrin një çmim si ky për të cilin po flasim, tregon se letërsia e tyre vlen shumë përderisa kanë arritur të barabiten me atë të shkrimtarëve meshkuj që janë edhe më të shumë në numër, dhe flitet për to. Me një fjalë, në këtë shoqërinë tonë, një grua duhet të vlejë disa herë më shumë se një burrë për t’u barabitur me të. Për fat të keq nuk kemi një kritikë letrare të konsoliduar, sistem të vërtetë vlerash në letërsi, statistiska të numrit të shitjeve apo të lexuesit të veprave të shkrimtarëve, për të gjykuar siç duhet. Gjithsesi të gjithë e shohim që në botën e krijuesve meshkuj, si në vëllazëri të përbetuara, me tipare miqësie, tarafi apo krahine, janë anëtarët e saj që shkruajnë lavde për shoqi shoqin, që i mundësojnë marrjen e çmimeve njëri-tjetrit…
-Parë së jashtmi duket sikur pas emrit dinjitoz në fushën e letrave të Mira Meksit fshihet mbështetje, përkrahje, hapje rrugësh e dyersh. Teorikisht kështu duhej të ishte. Në të vërtetë, a ka qenë kështu rrugëtimi juaj letrar? Apo bota mashkullore, për hir të së vërtetës, dominuese, nuk e ka shumë për zemër rivalitetin me gjininë e kundërt?
Nuk është shumë i njohur fakti që unë kam shkruar dhe botuar që e vogël, në shollën tetëvjeçare, pra shumë më përpara se t’i jepesha mjeshtërisë së përkthimit letrar. Krijimtarinë time, përpos dy librave për fëmijë dhe ndonjë tregimi, e kam zhvilluar duke nisur nga fillimvitet 90’. Në këtë kohë, kur ka nisur ekonomia e tregut, shtëpitë botuese private, nuk flitet dot më, as parë së jashtmi dhe as së brendshmi, për mbështetje, përkrahje apo hapje dyersh. Kur Onufri botoi vëllimin me tregime “Mali i shpirtrave”, unë isha emër shumë i njohur për lexuesin shqiptar, sidomos nëpërmjet ardhjes në shqip të “Dashuria në kohërat e kolerës” që u botua përmbi 30 mijë kopje, si dhe takimit tim me Gabriel Garcia Marquez-in. Në kohën e regjimit tjetër mund të ndihmonte Partia apo Lidhja e shkrimtarëve për të krijuar hapësira botimi, leje krjimtarie, vende pune. Dhe ka patur shkrimtarë të privilegjuar në këtë drejtim. Për fat të keq nuk më ka ndihmuar askush, për hir të rrethanave. Rruga e krijimtarisë sime letrare, origjinale dhe përkthimore ka qenë tepër e mundimshme, e vështirë dhe e shtrirë shumë në kohë. Në fillim bëra emër si përkthyese letrare dhe më pas si shkrimtare, ndonëse të dyja krijimtaritë kanë ecur paralelisht tek unë, dhe përkthimi i mjeshtrave të letrave botërore më ka ndihmuar në shkrimësi. Kam patur një fat të madh gjithsesi: kam mbaruar studimet e larta për filologji frënge, ku më kanë dhënë mësim profesorë francezë me emër, dhe kam nisur të punoj, fillimisht si korrektore letrare dhe më pas përkthyese e gjuhës spanjolle që kisha studiuar për shumë vjet si autodidakte, në Shtëpinë botuese “8 Nëntori”që në vitin 1984. Spanjishtja ishte gjuhë e rrallë asokohe dhe kishte nevojë për të. Iu nënshtrova një konkursi dhe fitova. Në këtë ent botues që ishte edhe ateljeja e përkthimeve të veprave të Enver Hoxhës në shumë gjuhë të huaja, kishin mbledhur përkthyesit më të njohur që ekzistonin në vend, shumica të shkolluar jashtë vendit, eruditë të spikatur. Kjo ishte shkolla e vërtetë profesionale për mua, por edhe një oaz intektualizmi, në atë klimë mbytëse diktature dhe izolimi, që ndikoi shumë në formimin tim. Përkthimi në frëngjisht i pjesës më të madhe të krijimtarisë 30 vjeçare poetike të Ismail Kadaresë prej meje, që u botua nga shtëpia botuese franceze Fayard, më hapi dyert e shtëpisë botuese të letërsisë “Naim Frashëri”, ku edhe ëndërroja të punoja për hir të prirjeve të mia letrare, dhe ku punova si përkthyese dhe redaktore për disa vjet.
Nga ana tjetër, fillimi i viteve 90’, më gjeti, disa vite radhazi, duke përkthyer letërsi hispanike në shtëpinë e përkthimit në Spanjë, ku, me anë të një antologjie poetike që e përzgjodha dhe përktheva në spanjisht, më të madhen që ekzistonte asokohe në botë, arrita të promovoja në atë vend poezinë shqipe, poetët shqiptarë. Pak vite më pas u bëra bashkëkrijuese dhe drejtuese e të parit fondacion privat kulturor “Velija”, i cili më dha mundësinë që të ndihmoja, mbështesja dhe përkrahja nisma të ndryshme kulturore, por mbi të gjitha krijuesit, shkrimtarët dhe artistët. Krijova çmimet e përvitshme letrare, çmimin ndërkombëtar letrar “Kadare” që solli në Tiranë një nga autorët më të mëdhenj të botës, Ernesto Sabaton, dhe laureat të tij një tjetër shkrimtar të madh, Milan Kunderën. Por, mbi të gjitha, themelova dhe drejtova revistën letrare Mehr Licht, e cila jo vetëm u kthye në një enciklopedi të letërsisë shqipe dhe të huaj, por u kthye në mbështetje dhe tribunë e krijimtarisë së parë të atyre përkthyesve dhe krijuesve të rinj, që me kohë u bënë përkthyes dhe shkrimtarë të njohur.
-Tani po mendoj fushën e përkthimit ku ju keni shkëlqyer qysh në kapërcyell të viteve ’90. Një terren pothuaj 100% mashkullor. Vetëm emri i Klio Evangjelit, apo i Klara Kodrës më shfaqet në fronetspic deri në fillim të viteve ’90. A ju vijnë në mendje histori me mosbesues, nihilistë, nga ata që i shohin të rinjtë nga lart e sidomos vajzat?
Shtëpia botuese “Naim Frashëri” e vetmja që botonte letërsi asokohe, qoftë shqipe dhe qoftë të huaj, kishte kritere shumë të rrepta në përzgjedhjen e përkthyesit. Për përkthimin e “Dashuria në kohërat e Kolerës” u zhvillua një lloj konkursi nga redaksia e përkthimeve që drejtohej nga Donika Omari, ku kandidatët paraqitën 20 faqe të përkthyera nga vepra në fjalë. Nuk di ta them se sa përkthyes ishin dhe kush qenë ata që morën pjesë në këtë konkurrim. Di të them që fitova unë. Dhe m’u dha zyrtarisht përkthimi i veprës. Di, po ashtu, se dikush që mori pjesë në këtë konkurrim dhe nuk fitoi, burrë sigurisht se unë isha e vetmja grua, shkroi një letër në Komitetin Qëndror, te i ngarkuari nga Partia për botimet, ku denonconte projektin e “Naim Frashërit” për botimin e “Dashuria në kohërat e kolerës”, vepër të cilën e quante si jo konform ideologjisë së partisë për botimet. Kjo ishte sigurisht shumë më e rëndë se veprimet e mosbesuesve, apo nihilistëve, të ciat po ashtu ekzistonin. Pikërisht kjo letër, e cila më tronditi sigurisht kur ma bënë të ditur në redaksi, më nxiti një autocensurë të tmerrshme: hoqa disa pjesë erotike nga libri, në vend të fjalës lakuriq, si më të zbutur përdora një fjalë tingëllimtrashë “gollomesh”, e cila s’më pëlqente aspak dhe në fund, i ndërrova moshën të dashurës katërmbëdhjetëvjeçare të Florentino Ariza-s në moshë të thyer, – gjithçka për të mbrojtur botimin e atij libri të mrekullueshëm që u kthye në një fenomen botimi asokohe.
-A ekziston në botën e letrave, si kundërvënie të asaj që folëm më lart, ai që quhet solidaritet femëror. Apo solidariteti në këto fusha është çështje e vështirë dhe më shumë kjo botë ka nga njëra anë Mozartët e nga tjetra Salierët mes të cilëve s’mund të ketë solidartet?
Shoh, së fundi, një frymë bashkëpunimi mes grave shkrimtare apo krijuese në përgjithësi. Ndoshta edhe e nxitur nga vështirësitë e ndryshme që hasin përditë në shoqërinë tonë maskiliste, në lidhje me krijimtarinë e tyre. Por nga natyra ndoshta, femrat nuk zhvillojnë atë solidaritet që meshkujt e kanë në natyrë, dhe që shpesh i krijojnë klanet apo solidaritetin e tyre kafeneve. Jo nuk mendoj se ndarja Moxart-Salier është karakteristikë e krijueseve gra. Mendoj që ato janë shumë më tolerante se krijuesit meshkuj. Pa dyshim që mediokriteti nuk ka gjini, dhe ai pjell çdo çast Salierë. Ajo që shpesh quhet “xhelozi femrash” dhe që i është veshur steriotipisë së gruas, më duket se vlen më tepër për meshkujt; ata nuk e përballojnë dot superioritetin e një krijueseje grua. Flas si tipar i tyre, sepse fatmirësisht ka përjashtime. Sidoqoftë, kësaj shoqërisë sonë i mungon thekshëm toleranca, dashamirësia, vullneti i mirë, ka shumë mllef edhe në qasjen ndaj letërsisë, edhe nga vetë shkrimtarët apo të ashtuquajturit shkrimtarë.
-Siç jam në dijeni çmimi për “Diktatorin në kryq” i paraprin botimit të librit në frengjisht që pritet të ndodhë së shpejti. “Rikrijim” keni thënë në një intervistë për procesin e përkthimit. Dua të ndalim te termi “rikrijim” por më parë: pse i përktheni librat tuaj vetë? Çështje mosbesimi? Unë kam lexuar për shkrimtarë të zhgënjyer nga përkthyesit që këmbëngulin t’i kontrollojnë librat para botimit në rastin kur i njohin gjuhët. Si përkthyese, mund të ishte e kuptueshme që të këmbëngulnit dhe ju te kontrolli i punës së përkthyesit… por ju zgjidhni shumë më tepër.
Në të vërtetë përkthimi letrar është rikrijim, që do thotë se mesazhi transmetohet lehtësisht, por lënda artistike kalon nga një gjuhë në një gjuhë tjetër, nga një mentalitet apo psikologji në një tjetër, vetëm nëpërmjet rikrijimit. Por në rastin tim, në rastin kur vetë shkrimtari përkthen në një tjetër gjuhë veprën e krijuar prej tij në gjuhën amtare, është një rikrijim i veçantë. I rikrijoj veprat e mia në gjuhën frënge sepse si shkrimtare frankofone, është më lehtë për të çarë në tregun e vështirë të librit në Francë. Madje nuk do t’i futesha kësaj pune të vështirë, nese nuk do të ishte këmbëngulja e botuesit tim francez. Ai dëshironte të më paraqiste si shkrimtare frankofone. Romani i parë që është botuar në Francë është “Porfida – ballo në Versailles”. Ai është përkthyer nga një përkthyese franceze dhe është riparë nga unë, aq sa në frontespicin e tij thuhet që ka vlerën e origjinalit pikërisht prej kontrollit apo “certifikimit” nga ana e autores. Por kjo sigurisht është shumë më tepër. Siç thashë është punë tepër e mundimshme që më merr shumë kohë, por unë kam fatin që nuk e kanë rëndom shkrimtarët, njohjen e gjuhës frënge në nivelin që ma lejon këtë lloj rikrijimi.
-“Rikrijimi”… duhet të jetë një proces interesant që nuk e ka brenda kufizimin e një përkthimi të mirëfilltë. Në fakt si është procesi? Sa ngjajnë dy variantet e librave tuaj në shqip e frengjsht, të bëra nga e njëjta dorë?
Sigurisht. Në një kuptim, përkthimi, duke qenë rikrijim, siç u shpreha më sipër, është më i vështirë se ky lloj rikrijimi për të cilin po flasim: sepse presupozon lirinë e madhe për t’i shkuar pas gjuhës në të cilën po e rikrijon veprën, duke krijuar ndoshta të tjera metafora nga ato të gjuhës amtare, sepse gjykon se shkojnë më tepër në tekstin e ri. Me një fjalë leksiku i gjuhës pritëse, ngjyresat e tij janë busulla që drejton rikrijimin. Aq më tepër kur bëhet fjalë për të shpjeguar zakone apo qoftë edhe nocione që i përkasin popullit tonë, psikologjisë së tij, më është dashur të ndërkall në tekst shpjegime që, sigurisht nuk ekzistojnë në tekstin origjinal. Fjala vjen te “Mallkimi i priftëreshave të Ilirisë”, duke mos dashur ta shpjegoj “ison” që i mbanin këngës luftërarët e mbretit Agron me një yllëz në fund të faqes, çka do ishte jo vetëm e shëmtuar, por edhe do dëmtonte bukurinë e tekstit, krijova një tekst të ri shpjegues brenda tekstit, që shkonte organikisht me të. Bëhet fjalë për të njëjtin libër dhe ndryshimet mes tyre nuk janë të mëdha. Sidoqoftë ka ndryshime.
-Më krijohet përshtypja se ekziston rreziku i ndërhyrjes së shkrimtarit deri në atë pikë sa të ndyshojë rrjedhën e romanit. A e keni ndjerë ndonjëherë një rrezik të tillë?
Jo, nuk shkon puna gjer aty. Unë punoj me variantin origjinal përpara, pjesa më e madhe i ngjason përkthimit, por procesi është shumë i çlirët; për ta thënë me dy fjalë: ndërsa përkthimi i një autori e detyron përkthyesin të ecë në shtigjet e çelura prej tij, në rastin e dytë nuk është aq i rreptë ky detyrim, ke mundësi të çelësh vetë ndonjë shteg… Por është proces i ndërgjegjshëm dhe me rregulla, andaj nuk ka rrezik të krijohet një vepër e re duke ndryshuar rrjedhën e të parës.
-Gjatë këtij procesi çfarë mendoni për shkrimtarët të cilët ua lënë në duar veprat e tyre të tjerëve?
Shekulli që lamë pas është shekulli i përkthimit, një proces shumë i rëndësishëm në shkëmbimet kulturore mes popujve. Është fat nëse shkrimtari arrin të kontrollojë përkthimin e veprës së tij në një gjuhë, a dy, a tre. Por është e pamundur të kontrollojë të gjitha variantet e veprës së tij në gjuhë të ndryshme. Është sërish fat i madh që shkrimtari të ketë përkthyes të mirë të veprës së tij, çka nuk ndodh rëndom. Por përkthimi është e vetmja rrugë që ka shkrimtari për të zgjeruar numrin e lexuesit.
-Vëmendja ndaj “Diktatori në Kryq” u rikthye për shkak të çmimit, por ai i takon një viti më parë si botim. Pra duke llogaritur edhe procesin e shtypit ju jeni shkëputur prej tij më shumë se një vit të shkuar. E padyshim kjo hapësirë kohe s’ka qenë boshe. A parashikohet një takim i shpejtë me lexuesin?
U bënë përmbi tre vjet që lexoj veprën e Mit’hat Frashërit, një personazh shumëdimensional që më ka intriguar përherë. Por edhe monografitë për të, librat historikë të kohës, memoriet e personazheve politikë të atyre viteve. Periudha ndërmjet dy luftërave është shumë e pasur me ngjarje politike në Shqipëri dhe shumë interesante për një shkrimtar. Është koha ( 1923-1926) kur M. Frashëri është ambasador i Shqipërisë në Athinë dhe zhvillon një aktivitet të madh për mbrojtjen e popullsisë shqiptare në Greqi, e cila konsiderohet si turke nga politika greke, dhe dëbohet me dhunë për në Turqi në kuadër të shkëmbimit me popullsinë greke që jeton në Turqi.
Kam mbi një vit që në poçarinë time krijuese po punoj për romanin e ri që ka si personazh kryesor Mit’hat Frashërin. Është sërish një metafiksion historiografik. Po ju zbuloj edhe titullin e romanit, sepse unë nuk shkruaj dot pa e pagëzuar më parë krijesën time. Rrallë ndodh që ta ndryshoj titullin në botim: “Kutia e Agatha Christie-it” – një lloj thrilleri politik me suspens policesk, ku ka shumë dashuri dhe pasion.
-Dhe për ta mbyllur, meqë jemi në numrin e parë të janarit 2021: si e pritët ikjen e 2020? Çfarë gjurme do të lërë ky vit në jetën tuaj veçmas personale e veçmas profesionale? Si e ëndërroni 2021?
Si një çlirim të madh. Një vit Annus Horribilis për gjithë njerëzimin ishte viti 2020. Në planin personal ca më i vështirë se për të tjerët ndoshta, një vit i zi: humba mamanë dhe u përballa me një ndërhyrje të vështirë kirurgjikale në Parisin e gozhduar nga pandemia e mallkuar. Aq sa më duket se asgjë në jetën tonë njerëzore nuk do të jetë si më parë – diçka e madhe është krisur a thyer në shpirtin tonë dhe në gjithçka. Ndoshta paskëtaj do ta njohim kohën me para dhe pas pandemisë. Kam pothuaj nëntë muaj e izoluar, jam përpjekur të punoj shumë, jam mbërthyer pas shkrimit të këtij romani si pas vetë jetës. Më është kristalizuar më qartas se kurrë përgjigjja ndaj pyetjes që duket sa ekzistenciale aq dhe e zakonshme; pyetja që i bëjnë rëndom shkrimtarit: përse shkruan? Për të mbetur gjallë është përgjigja ime duke bërtitur në kupë të qiellit. Shpresoj të dal sa më parë nga izolimi, shpresoj të shoh me sytë e mi “puthjen njerëzore” në të gjitha format që ajo shfaqet, të shijoj përqafimin, puthjen me të afërmit dhe miqtë e mi, sepse kjo pandemi makthi vrau “puthjen”. Ja këto ëndërroj për vitin 2021.
Burimi: LIS