Gazeta më e madhe franceze “Le Monde” për botimin në frëngjisht të romanit të Besnik Mustafajt “Një sagë e vogël”
Me siguri ekziston në Shqipëri një letërsi e brezit pas Ismail Kadare, çka është pasionante të zbulohet dhe që po fillon të shfaqet në Francë te botues kureshtarë. Ndonjëherë botimi në frëngjisht është vetë botimi origjinal. I tillë është për shembull rasti i librit të katërt – në dy vjet – që Besnik Mustafaj boton tek Actes Sud, të quajtur “Një sagë e vogël”. Një libër, origjinaliteti i të cilit qëndron në botimin pjesë-pjesë në vendin e tij, në pesë vjet, në vëllime të veçanta: “Libri i parë” i paraqitur si përrallë për fëmijët, në vitin 1987; “libri i tretë” në vitin 1989, me titullin Koha pezull në një përmbledhje me novela; “libri i dytë”, më në fund, ka qenë i pabotueshëm deri në vitin 1992. Një marifet që tregon se si pas vdekjes së Enver Hoxhës, të rinjtë filluan të shprehen pak më lirisht.
Dhe çfarë befasie! Ky puzzle i formuar është vërtet një roman. I përbërë nga mite dhe nga tmerri. Një roman ballkanik i shekullit tonë: saga e një familjeje shqiptare e lidhur me burgun, për arsye politike, që prej krijimit të Shqipërisë së pavarur në vitet 1912-1914 ( dhe hyrjes së saj në Lidhjen e Kombeve në vitin 1920 kundër votës së Francës që mbështeste Greqinë dhe Serbinë. Por kjo është një çështje tjetër, edhe pse del në sipërfaqe sot!) deri në vendosjen e diktaturës, që përfundon duke i zënë vendin monarkisë autoritare të birit të një prej fiseve që përbëjnë këtë vend, Ahmed Bej Zogolli, i quajtur Zogu i Parë. “Shqipëria është me siguri i vetmi vend që pati burg politik gjatë gjithë shekullit”, na kujton autori.
36 vjeç sot dhe ambasador i Shqipërisë në Paris Besnik Mustafaj, romancier dhe eseist, ishte një nga drejtuesit e rinisë intelektuale para se të zgjidhej deputet pranë Sali Berishës, presidenti aktual i Shqipërisë. Fatmirësisht, ai vetë nuk e ka njohur burgun. Por ka ruajtur plagën prej tij. Ajo çka përbën origjinalitetin e romanit të tij “Një sagë e vogël”, romani i tij më i mirë deri tani, është se ai nuk përpiqet të tregojë vuajtjet e të burgosurve, por të tregojë se si traumatizohet një popull nga vite të tëra izolimi dhe dhune policore; të tregojë se si burgu, si sëmundje ngjitëse, shkatërron të gjithë, edhe ata që nuk kanë qenë aty brenda.
Kështu, ne do të kuptojmë se ajo çka e dëshpëron Lindën, shtatzënë në fund të këtij libri pa suspens, është pamundësia për të vendosur fatin e fëmijës së saj: Fëmijë i një të burgosuri politik që në lindje, ai do të përçmonte dhe urrente në mënyrë të pashmangshme të atin. Ndërsa si gardian, ai do të përçmohej dhe urrehej nga gruaja dhe fëmijët e tij. Fëmija i saj do të jetë i fundit i një brezi të burgosurish, djali i Bardhyl Hutës, i quajtur Luli, nip i Omer Hutës, stërnip i Oso Hutës. Një dinasti e vërtetë të burgosurish!
Fiksioni (po ku fillon ai?) paraqitet si një triptik romanesk i përbërë nga stile dhe qasje psikologjike krejt të ndryshme, prej pyetjesh, ëndrrash, dëshirash apo halucinacionesh, prej nga buron një ankth i pamposhtshëm. Tri rrëfime të shënjuara gjithnjë e më shumë nga një çmenduri e pakontrollueshme.
Në rrëfimin e parë, Omeri, një djalë 12-vjeçar, do të takojë për herë të parë babanë që nuk e njeh, për një kohë të gjatë e ka ditur të vdekur, ia kanë fshehur ekzistencën e tij, para se të mësojë nga e ëma se ai është në burg. Këtë fjalë fëmija nuk e ka dëgjuar kurrë. “Burgu është një vend i errët i rrethuar nga mure të mëdhenj, ku mbahen mbyllur dhe të lidhur me zinxhira, natë e ditë, babai yt dhe burra të tjerë”, i shpjegon e ëma. Një takim i shkurtër në dhomën e takimeve, që do të ndryshojë gjithë jetën e tij. “Yt atë nuk di ç’është frika”, i kishte thënë e ëma, duke i lënë rrjedhë të lirë imagjinatës së një djali që do të ëndërrojë për këtë gjigant, trimëritë e të cilit i këndon populli, dhe që ai e përfytyron si heroin e këngëve të vjetra të eposit shqiptar: “Në ç’moshë shkohet në burg?” pyet ai para se ta zërë gjumi, ku do të ëndërrojë veten hipur mbi një kalë të bardhë për të liruar të atin. Por burri i rrënuar, pa fuqi, me dhëmbë të thyer dhe gjymtyrë të shkalafitura, që do ta puthë, nuk ka asgjë të përbashkët me kreshnikun zemër dragua, që ai shikonte në ëndërr. “Ku është ai krah i fuqishëm që tund shpatën e Skënderbeut, topuzin e Gjergj Elez Alisë, dhe shkul shkëmbinjtë dhe lisat si Muji?” Një histori e shkëlqyer për fëmijë (dhe të moshuar fëmijë), e ushqyer nga një mitologji e panjohur, ekzotike, me një pastërti të mrekullueshme.
25 vjet më vonë, në një tjetër burg politik, një kamp pune pranë minierave të bakrit, mitet kanë vazhduar rrugën e tyre. Luli, djali i Omerit, njeri i paaftë të ëndërrojë, lejohet të takojë Lindën për një natë dashurie të autorizuar nga gardianët në dhomën e “takimeve speciale”, ku i burgosuri ka të drejtë të flejë me gruan, “me kusht që të jetë sjellë mirë”. Gjë që është një rreng më tepër për ta dërrmuar. Sepse dhoma është në të vërtetë një dhomë torturash nën syrin e kudondodhur të atij që vëzhgon, që përgjon gabimin, që regjistron gjithçka. Dhe që do të gjejë vetëm një shirit bosh, sepse Linda dhe Luli nuk do ta hapin gojën gjatë gjithë natës, duke hequr dorë edhe nga gjumi. Nga frika e ëndrrave që mund të zbulojnë kundërshtarin e regjimit. Nga frika e fjalëve që ai ka gjetur në kamp nëpër librat e ndaluar. “Thuhej si ishin të priftërinjve të vdekur në burgje. Rojet tona ndoshta mendonin se ne, që lexojmë këto libra, nuk do të dalim gjallë prej këtij ferri” pyet veten i burgosuri që ka regjistruar në kokë të gjithë fjalët e ëmbla të gjuhës shqipe, duke u dehur nga aromat e grave të përshkrura në këngët e dashurisë së barinjve: “Aromë bliri, luleshtrydhe, qumësht i freskët, dhe më shpesh aromë molle dimri”, të gjithë këto aroma të konsideruara si antirevolucionare.
Lexuesi i Mustafajt nuk mund të harrojë padurimin, zjarrminë e shfrenuar të të burgosurit “të dehur nga mungesa” që pret gruan, të cilës do t’i shfaqë dashurinë e tij të zjarrtë – e mrekullueshmja Linda, e cila e njeh ende dashurinë! Kemi deri në palcë ndjesinë e një trupi të papastër, kutërbues, me seks të ngrirë. Dashuri e pamundur gjatë natës së shumëpritur. Pamundësi për të gjetur njëri-tjetrin, si fizikisht, si shpirtërisht, sepse nuk kanë të drejtë të flasin për asgjë. Pamundësi për t’u kuptuar me gjysma fjalësh. Ndikimi shndërrues i burgut, zhburrërues, shtypja më e rrezikshme e të cilit është ajo ndaj gjuhës kombëtare (“Gjithçka, që e bën burrin burrë, do të bëhej pak nga pak memece. Dhe do të vdiste, siç vdesin vonë në vjeshtë lulet prej mungesës së diellit. Thjesht kalimi nga njëri brez në tjetrin, dhe njeriu nuk do të kishte më mundësi të shprehte ndjenjat e tij.”)
As xhelatët nuk do t’i shpëtojnë kësaj. Si Hyqmet Hidi, gjyshi i Lindës, gardiani më i vjetër i burgut, ndërtuar në kohën e pushtimit turk, roje pa të burgosur, që çmendet pasi lirohen të burgosurit dhe që përpiqet t’i zëvendësojë me gruan, me vajzën apo me pirgje gurësh që ndërton në qelitë e boshatisura, këtë zbrazëti të padurueshme. Privimi nga liria e shkatërron njeriun, qoftë ky brenda apo jashtë. Dhe ne fillojmë të mendojmë, se kjo sagë, jo dhe aq “e vogël”, mbart sythet, me lindjen e afërt të fëmijës së ngjizur në kamp, të çrregullimeve dhe skizofrenive të shoqërive postkomuniste, që ne i shqyrtojmë pa kuptuar asgjë.
Përktheu: Blerta Hyskja/GazetaMapo