- Дали РСМ е подготвена да одржи фер и демократски избори во време на пандемија?
- Колку ќе ги исполни критериумите во Копенхаген (политички, економски, правни)?
- Кривичниот законик на Република Северна Македонија предвидува единаесет кривични дела против изборите и гласањето.
Проф. др. Субхи ЈАКУПИ
Поддршката на демократскиот изборен процес е прашање што помага во развојот на државата, унапредувањето на стандардите на општеството и демократизацијата на претставничките институции. За да се спроведат редовни, слободни и демократски избори, потребно е вклучување на голем број на луѓе каде сите треба да бидат свесни за своите одговорности во изборниот процес и да бидат одговорни за своите постапки во согласност со изборните правила (законот). Државните власти исто така треба да бидат внимателни во финансиската администрација засновани на справување со средствата што им се на располагање. Успешните избори се постигнуваат преку потполна професионална администрација, добро обучена и особено со почитување на протоколите на методот на гласање дадени во пандемичко време и со свесност за важноста на процесот што го спроведуваат.
ЕЛЕМЕНТИТЕ ЗА МЕНАЏИРАЊЕ НА ИЗБОРИТЕ
Четири елементи што мора да бидат исполнети за администрирање на изборите , имено:- јасни и применливи изборни регулативи за да се обезбедат слободни и фер избори;- автономна изборна администрација (изборни тела);- изборна постапка што гарантира еднаквост (пол, раса, итн.), а во исто време можност за остварување на слободно и бестрашно гласање;- гласачите (електоратот) кои се свесни за своите права и одговорности.
За правилно управување со изборниот процес на една земја, треба да имате знаење за историските и културните околности на засегнатата земја, финансиската и политичката состојба и нивото на едукација на гласачите. Светското искуство и стандарди ни даваат податоци дека трошоците на изборите во земји со развиени демократии се од 4 до 6 американски долари по гласач (Во Република Северна Македонија има 1.817.023 гласачи x 6 долар = 10,902,138,00 долари ) може да биде цената на изборите. Во правилна изборна администрација, потребна е искрена соработка помеѓу одговорните државни институции, изборната администрација (тела), политичките партии, невладините организации на земјата и меѓународните набудувачи. Колку сме подготвени да ги исполниме Копенхашките критериуми (политичките, економските и законодавните критериуми – “acquis”) каде тие се правила со кои се утврдува дали една земја има право да влезе во Европската унија, каде што бараат држава која ке има институции за одржување на демократско управување и човекови права, има функционална пазарна економија и прифаќање на обврските и целта на ЕУ. Европската комисија, ОБСЕ / ОДИХР и Советот на Европа влијаат врз креирањето на изборната политика и поставуваат правила според кои се мери развојот на успешни избори како слободни, фер и демократски, како што се: „Кодекс на добро однесување и добри практики на изборниот процес “на Венецијанската комисија, Копенхагенскиот документ на ОБСЕ (1990), Париската повелба од 1990 година и другите документи на ОБСЕ поврзани со изборните стандарди. Затоа, треба да се избегнат изборните нерегуларности кои беа рецидивистички во изминатите изборни циклуси кај нас и тоа со: пополнување на гласачки кутии, кражба на гласачки ливчиња на гласачкото место, потпишување повеќе гласачи во избирачкиот список од страна на едно лице, гласање за едно лице во име на другиот, присилен притисок и протерување на наблудувачите и членовите на избирачките совети од избирачкото место, заплашување на членовите на избирачките совети, недоследност на бројот на избирачите и бројот на потпишаниот избирачки список со бројот на гласачките ливчиња пронајдени во гласачката кутија гласање, непотпишани или фалсификувани записи, семејно гласање, купување гласови, гласање наречено „бугарски воз“, повреда на тајноста на гласачкото ливче, итн.
И покрај сите горенаведени неправилности, правниот систем во Република Северна Македонија предвидува одреден механизам за заштита на избирачкото право и за правилна и демократска сигурност на изборниот процес, како што е постапката за заштита на избирачкото право кои се надлежни да обезбедат законитост на изборниот процес. Исто така, важен механизам за заштита на изборните права е прекршочната постапка што се одвива пред редовните судови. Овој контекст е од особено значење и правно-криминален одговор на изборните нерегуларности, што е и судска форма на изборното право.
Кривичниот законик на Република Северна Македонија предвидува единаесет кривични дела против избори и гласање:
– Спречување на избори и гласање (член 158);
– повреда на избирачкото право (член 159);
– Повреда на слободата на избор на избирачите (член 160);
– Злоупотреба на изборниот закон (член 161);
– Поткуп за време на избори и гласање (член 162);
– повреда на тајноста на гласачкото ливче (член 163);
– Уништување на изборни документи (член 164);
– Изборна измама (член 165);
– Злоупотреба на средства за финансирање на изборната кампања (член 165 а);
– Задолжително наметнување мерка за ограничување за вршење на дејноста или должната професија (член 165 – б);
– Незаконско располагање на буџетските средства за време на изборите (член 165-в).
Овие дела се систематизираат во посебно поглавје (Поглавје Шеснаесет) во Кривичниот законик на Република Македонија, со наслов „Кривични дела против избори и гласачи“ и што треба да се потенцира дека за овие дела се предвидени ефективни затворски казни до 10 -иколку години. Заеднички групен предмет на заштита на кривични дела против избори и гласање е изборниот систем кој претставува количина на принципи и процедури со кои мора да се обезбедат слободни, непристрасни, тајни демократски избори, што е основна вредност на уставниот поредок во Република Северна Македонија.
Телата за спроведување на изборите имаат улога и одговорност во реализацијата на горенаведените демократски вредности, имено: политички влијанија во овој важен период за иднината на земјата. Општински изборни комисии (НЕЦ) – (80 + 1) составен од Јавна професионална администрација што го исполнува професионалното барање од теоретска гледна точка, но вреди да се напомене дека има отстапувања од правичната примена на правната рамка за која се надеваме во ова време и услови на избори ќе имаме професионален пристап. Изборните совети (3456) во мешан состав 3 + 3 од јавната администрација и 2 + 2 од претставниците на политичките партии во позиција и опозиција кои се главната алка за правично спроведување на правната рамка на изборите каде што тие го претставуваат и изборното тело од каде што е изворот на изборни нерегуларности, затоа овие тела треба да се рефлектираат во професионализам и во исто време да се избегнуваат од кривичната одговорност на истата како што потенциравме погоре казната што е предвидена во кривичните дела против изборите.
Посебна и важна улога во спроведувањето на изборите игра матичниот список во РМВ, каде гласачот може активно да го искористи правото на глас, тој мора да биде регистриран и запишан во избирачкиот список. Избирачкиот список е јавен документ во кој се содржани имињата на сите граѓани кои имаат право на глас. Избирачкиот список главно се формира врз основа на регистрација на граѓани и содржи име, презиме, возраст, пол и адреса на живеење на граѓанинот. Изборниот список се води од административна поделба, во општините, градовите и регионите и во административните единици. Избирачкиот список е општ и важи за сите изборни циклуси и референдуми и исто така се формира електронски.
Меѓународните стандарди препорачуваат евиденцијата на избирачите да ја водат државните органи кои имаат кредибилитет, т.е. изборната администрација да биде политички неутрална, да има соодветни надлежности и да има капацитет да се организира според принципот на децентрализација. Нај деталните критериуми за гласачите се Кодексот на однесување за практични изборни прашања, одобрен од Комисијата за локална самоуправа. Според овој законик, исполнувањето на следниве критериуми е од суштинско значење за да бидат безбедни изборните списоци:
- Избирачките списоци мора да бидат постојани;
- Треба да има редовни ажурирања најмалку еднаш годишно кога на регистрираните гласачи не им е дозволено да се регистрираат за следниот период;
- Избирачките списоци мора да бидат објавени;
- Треба да има административна постапка, да има судска постапка за нерегистрирани гласачи да можат да се регистрираат, така што гласачот на денот на изборите на гласачкото место на непречен начин може да го оствари своето / нејзиното право на глас.
Во Република Македонија во Изборниот законик, член 5, се утврдува дека Избирачкиот список е јавен документ и истиот се води на целата територија на Република Северна Македонија. Сепак, врз основа на Изборниот список, низ Република Северна Македонија се одржуваат државни и локални избори и референдуми. Во согласност со Изборниот законик, Изборниот список го води Државната изборна комисија и управува со Регистарот на граѓани во форма на регистар.
МЕТОДОЛОГИЈА ЗА ЧИСТЕЊЕ НА ИЗБИРАЧКИОТ СПИСОК
Оваа методологија предвидува вкрстена проверка на базата на податоци од страна на 10 релевантни институции, кои имаат врска со докази за податоците на граѓаните и од оваа ДИК ја констатира состојбата на податоците каде 172.505 гласачи не одговараат на податоците, бидејќи голем дел од нив се во странство. со привремена или раселена работа. Од анализата спроведена помеѓу надлежните институции за докази на податоците, со консензус на парламентарните партии, Собранието на РМВ донесе измена и дополнување на Изборниот законик за 39.505 непостоечки гласачи да аплицираат активна регистрација во рок од 25 дена од август 2016 година, каде само 8992 гласачите се претставени во текот на овој процес, додека на другите им е дозволено да се регистрираат за време на јавниот увид закажан пред изборите во 2016 година.
Од целиот овој процес, се очекува во иднина да се направи институционална анализа за исправноста на избирачкиот список што со организирање на изборите во 2016 година ќе даде резултати во делот на дилемите што произлегуваат при спроведувањето на применетата методологија.
Бидејќи е чувствително и сложено прашање да се има список на избирачи со точни докази, потребно е Државната изборна комисија да има овластување за централниот доказ за овој јавен документ. Од она што го разработивме, има дилеми што се потенцираат во врска со Изборниот список:
- Починати лица на избирачките списоци
- Многу жители презентирани на иста адреса
- Гласачи кои живеат во странство и се наоѓаат во доказите во избирачките списоци без starвезда (*), каде МИА има доказ за повеќе гласачи на starвезди (*) само за 72000 илјади гласачи, додека има податоци што има над 350 000 илјади избирачи кои се во странство, но МИА нема докази. МИА мора точно да ги сними со доказите на гласачите на starвезди (*).
- Избирачи кои се запишани на повеќе избирачки места. Случаите од ваква природа се шпекулираат, но досега немаме аргументирани случаи, политичките партии имаат право да изнесуваат вакви случаи доколку поседуваат аргументи, но во официјалните институции не доставиле вакви случаи.
- Има случаи кога на многу лица им е даден само биометриски пасош со адреса во странство, каде истите работи, а не со станбена адреса во Република Македонија, каде истото не е идентификувано во избирачките списоци и му е одземено правото на глас. Тоа е спротивно на позитивните закони, но Министерството за внатрешни работи го практикува истото за многу албански жители. На нив мора да им се дадат биометриски лични карти што живеат во РМВ, за да можат да бидат вклучени во избирачките списоци и да имаат право на глас.
- Постојат дилеми кога во некои општини бројот на жители е помалку од бројот на избирачи и имаме многу случаи кога голем број гласачи живеат во други општини, но не го смениле престојот предвиден со закон и во избирачките списоци е докажано во земјата. каде го претстави последниот престој. (Иако законот предвидува рок од 15 дена да поднесе промена на ново живеалиште и парична казна од 100 евра, но има и бескрупулозни лица и тие не постапуваат).
Тековната состојба на избирачкиот список – хронолошки податоци со години – Список на регистрирани избирачи:
Различна точка на гласачите во изборната година
1990 година (11 ноември) парламентарни избори 1.33.9021
1991 година (9, септември) Референдум за независност: 14.95.807 (+156.786)
1994 година (16 октомври) парламентарни и претседателски избори: 1.360.729 (-135 080)
1996 година (ноември) Локални избори: 1.498.653 (+137.924)
1998 година (18 октомври) парламентарни избори: 1.572.974 (+74.321)
1999 година (14 ноември) Претседателски избори: 1.610.340 (+37.366)
2000 година (24, септември) Локални избори: 1.634.859 (+24.519)
2002 година (15, септември) парламентарни избори: 1.666.229 (+27.437)
2004 година (14, април) Претседателски избори: 1.695.103 (+30.807)
2004 година (7 ноември) Референдум за територијална организација: 1.709.536 (+14.433)
2005 година (10, септември) Локални избори: 1.711.293 (+1757)
2006 година (5 јули) Предвремени парламентарни избори: 1.741.449 (+30156)
2008 година (1 јуни) Предвремени парламентарни избори: 1.779,116 (+37,667)
2009 година (22 март) Претседателски и локални избори: 1.792.082 (+12.966)
2011 година (5 јуни) Предвремени парламентарни избори 1.821.122 (+29.040)
2013 година (24, март) Локални избори: 1.743.403 (-77 719)
2014 година (27, април) Претседателски и предвремени парламентарни избори: 1.756.346 (+12.943)
2016 година (11 декември) Предвремени парламентарни избори: 1.784.416 (+28.070)
2017 година (15, октомври) Локални избори: 1.814.644 (+30.228)
2018 година (30, септември) Консултативен референдум за одобрување на билатерален договор со Грција – 1.806.336 -8.308
2019 година (5, мај) Претседателски избори: 1.808.131 (+1.793)
2020 година (15 јули) Предвремени парламентарни избори: 1.814.263 (+6.132)
ИЗБОРНАТА КАМПАЊА И НЕЈЗИНОТО ФИНАНСИРАЊЕ
Политичките партии се столбови на современите демократии преку кои се искажува политичката волја на граѓаните. Овие се клучни за генерацијата активни политички чинители да создадат политики кои преку избори и легитимна влада се претвораат во политички одлуки. Излегува дека како креатори на политичкиот живот во едно општество, политичките партии се потенцијално не само носители на моќ, туку се одговорни и за промовирање на демократските принципи. Сосема е јасно дека за извршување на основните функции на партиите неопходно е да се обезбедат соодветни финансиски средства, сепак нивната безбедност мора да биде во законската рамка, што сепак овозможува коректен и демократски политички партнер преку разни политички опции и програми.
Изборната кампања заснована врз одредбите на изборниот законик во РМВ може да се финансира од:
– средства од редовната сметка на политичката партија,
– членство во политичката партија,
– донации од политичката партија,
– физички лица во износ до 3000 евра во денарска противвредност,
– правни лица во износ до 30.000 евра во денарска противвредност и
– заеми на политичката партија посветени на изборната кампања.
Но, вреди да се напомене дека со неодамнешните измени на одредбите на Изборниот законик, имено на членот 76-д став 4, се овозможува компензација на финансиските средства на политичките партии за политичко рекламирање од страна на Буџетот на ДКМ во износ од не повеќе од 2 евра по гласач што достигна вредност од 3.628.000 евра на овие избори. Оваа законска одредба е дискутабилна со принципот на раздвојување на политичките партии од државата, бидејќи на некој начин државата е претставена како донатори со висока финансиска вредност.
За да имаат транспарентност и контрола во финансиските средства на предизборната кампања, самите политички партии, Комисијата за спречување на корупцијата, Државниот завод за ревизија и ДИК имаат улога и компетентност кои имаат законска обврска да преземат дејствија и во исто време да отворат кривична и кривична постапка за да бидат казнети од надлежните органи за непочитување на законските одредби.
Бидејќи ги потенциравме важните фази на изборниот процес, прашање е дали се почитувани правилата предвидени до оваа фаза на изборниот процес во РСМ, можеме да заклучиме дека во првиот дел од предизборната кампања имаме голем број на очигледни нерегуларности: пропаганден материјал на политичките партии сместени на места што не се дозволени од надлежните органи, одржување партиски митинзи на несоодветни места и без навремено да се почитува протоколите за пандемијата и без обезбедени упатства одобрени од надлежните органи, претставува негативна кампања од политичките партии, злоупотреба на државните и општинските ресурси од структурите водење со акредитирани институции, изразување политизација пред членовите на ДИК пред почетокот на предизборната кампања итн.
Предизвици на меѓуинституционална соработка кои се надлежни и особено помеѓу: Јавното обвинителство, Министерство за внатрешни работи, Државен завод за ревизија, Комисија за спречување на корупција, Агенција за аудио и аудиовизуелни медиумски услуги и ДИК во преземање превенција од изборни нерегуларности по надлежности нивната предизборна фаза, денот на гласање и предистражната фаза, приговорите, поплаките, истражните постапки, прекршоците, евентуалното процесирање на кривични дела и тужби во Управниот суд.
За да се избегнат негативните случувања предвремените избори во раната фаза на пандемијата, можеме да преземеме добри практики од земји кои веќе организирале избори како што се: Јужна Кореја (11 април 2020 година), Србија (21 јуни 2020 година), Франција (28 јуни 2020 година), Полска (28 јуни 2020 година) и Хрватска (5 јули 2020 година).
Бидејќи демократијата на една земја се мери со тоа колку добро изборите ги исполнуваат горенаведените демократски стандарди, треба да се разбере дека изборите што ќе се одржат во јули годинава во северна Македонија се поважни отколку да бидат соодветно спроведени од страна на службени институции во соработка со активни политички чинители. во насока што ја има нашата земја, а тоа е членството во ЕУ.