Евентуалната бугарска блокада на патот на Северна Македонија кон ЕУ повторно ќе создаде простор за маневар за Русија. Властите во Москва не беа толку задоволни од Договорот од Преспа, па затоа се обидоа да го поткопаат референдумот и уставните измени за неговото усвојување. Ова се должи на фактот дека интеграцијата на Северна Македонија во евро-атлантските структури беше деблокирана, што го минимизира руското влијание во земјата.
Автор: Џелал Незири
Со потпишувањето на Договорот од Преспа на 17 јуни 2017 година, со кој се дефинираше новото име на државата за општа употреба, Северна Македонија не ги отстрани сите пречки на нејзиниот пат кон пристапување кон Европската унија (ЕУ). Потребни беа скоро три децении да се затвори прашањето што ги замрзна односите Скопје-Атина од 90-тите години на минатиот век, кога поранешната југословенска република прогласи независност.
Но, спорот со Бугарија, кој исто така влече корени од блиското минато на земјата, ја држи земјата во вознемиреност дали ќе може да ги започне долгоочекуваните преговори за членство во ЕУ закажани за крајот на годината. Во март истата година, Европскиот совет даде зелено светло за почеток на преговарачкиот процес, завршувајќи го десетгодишното чекање за деблокирање на процесот за членство на земјата во ЕУ, кој беше блокиран од грчкото вето што се користи од 2008 година.
ДОГОВОР
Ако проблемот со Грција се однесуваше само на државниот идентитет, односно се оспоруваше само името на државата поради историскиот контекст, проблемот со Бугарија е етно-културен и директно задира во македонскиот етнички идентитет. Договорот за пријателство и добрососедство, потпишан една година пред Договорот од Преспа, не го реши македонско-бугарскиот проблем, туку само ги обврза Скопје и Софија да го надминат спорот преку сеопфатен пристап. Всушност, Бугарија беше една од првите што ја призна независноста на Северна Македонија, но го оспори постоењето на македонскиот јазик и историјата на македонскиот народ пред 1944 година.
Членот 8 од Договорот директно се однесува на решавањето на овие спорови од страна на Заедничката комисија составена од историчари и експерти, заснована единствено на историски податоци и со научен пристап. Во првиот став од членот се вели дека „двете договорни страни ќе ја охрабрат нивната активна и непречена соработка во областа на културата, образованието, здравствената заштита, социјалната политика и спортот“. Вториот став појаснува дека „со цел да се зајакне нивната заемна доверба, најдоцна во рок од три месеци по влегувањето во сила на овој Договор, двете договорни страни ќе основаат, на основа на паритет, Заеднички комитет на експерти за историски прашања и образование, чија цел е да придонесе за објективно, научно толкување на историските настани, засновано врз автентични и базирани на докази историски извори. Комисијата доставува годишен извештај за својата работа до владите на двете договорни страни.“ Понатаму, третиот став од овој член вели: „Со заеднички договор, двете договорни страни ќе организираат заеднички прослави на заеднички историски настани и личности, со цел да ги зајакнат своите добрососедски односи, во духот на Европски вредности.“
Со овој документ, страните се оврзани да не поддржуваат непријателски активности и пропаганда едни против други, додека Бугарија се обврзува да и помогне на Северна Македонија во исполнувањето на целта да стане членка на НАТО и ЕУ. Покрај тоа, формирана е меѓуминистерска комисија на високо ниво, која е должна да се состанува еднаш годишно за да ја процени динамиката на спроведувањето на Договорот.
Веднаш по ратификувањето на Договорот во двата репрезентативни парламенти, премиерите на двете земји – Бојко Борисов и Зоран Заев – во август 2018 година заедно го прославија празникот Илинден и ја чествуваа фигурата на Гоце Делчев. Тоа беше првпат премиерите на двете земји да ги почитуваат историските настани и личности, за кои порано секој земја претендираше дека и припаѓаат исклучиво ним.
МЕМОРАНДУМ
Во време кога се сметаше дека проблемот со Бугарија е минато, Парламентот во Софија едногласно усвои Меморандум за испраќање до ЕУ, со кој се повикува Скопје да се придржува до Договорот. Бугарија бара обврските од Договорот да бидат дел од преговарачката рамка на ЕУ на првиот министерски состанок меѓу Брисел и Скопје, што се очекува во декември.
Во овој документ, Софија инсистира на тоа дека македонскиот јазик е политички производ на Југославија и дека при употреба на овој термин треба да се користи со астериск (звездичка), со што би се разјаснило дека овој јазик е „… во согласност со Уставот на Република Северна Македонија“. Бугарија тврди дека терминот „Македонија“ се користел само за означување на географски регион, кој денес се протега на три земји – Грција, Северна Македонија и Бугарија. Меморандумот исто така наведува дека пред формирањето на Југославија, целото словенечко население во регионот се самоидентификувало со бугарска етничка припадност, зборувало на еден од седумте кодифицирани бугарски дијалекти, додека македонскиот јазик, на кој е изградена етничката припадност, бил производ на Белград и Србија.
Пратката на Софија до Брисел предизвика реакции во Скопје, но не и конкретен адекватен одговор. Премиерот Заев рече дека има уште простор за продлабочување на добрите односи со Бугарија, додека вицепремиерот Никола Димитров е поостра во одговорот. За време на една емисија на АлсатМ, Димитров рече дека македонскиот јазик и македонскиот народ се реалност и внатре и надвор и дека тука нема простор за преговори. За хероите и историските настани, тој навести дека може да има компромис што подразбира право на прослава од двете држави.
ПОЗАДИНА
Острата реакција на Софија преку овој Меморандум испратен до ЕУ во пресрет на отворањето на преговорите со Северна Македонија доаѓа откако беше блокирана работата на Заедничката комисија на експерти. Бугарската влада неодамна изврши притисок врз работата на Комисијата за да даде конкретни резултати, што не се случи. Главната пречка е недостатокот на договор за тоа на кого му припаѓа Гоце Делчев, кого и Македонците и Бугарите го сметаат за една од главните историски личности кои го предводеа востанието против Отоманската империја во раниот дваесетти век.
Резултатите од Договорот со Северна Македонија веројатно ќе и помогнат на владата на Борисов да го подобри нивото на поддршка, во време кога се соочува со масовни протести низ скоро цела Бугарија. Илјадници демонстранти ја обвинуваат владата за корупција и заштита на олигарсите. Сè започна на 7 јули, кога на Христо Иванов – лидер на мала центристичка партија – му беше забрането влез на една од црноморските плажи откако владата му ги додели како концесија на поранешниот политичар од турското малцинство Ахмет Доган. Реакцијата на Иванов доби поддршка и од претседателот Румен Радев, кој беше избран на оваа функција во 2016 година за кандидат на Бугарската социјалистичка партија, која во моментов е опозиција на десничарската партија ГЕРБ на Борисов. По ваквата реакција, бугарскиот јавен обвинител Иван Гешев презеде акција со влегување во канцеларијата на претседателот и апсење на двајца негови членови. Оваа акција се сметаше за политичка одмазда на Борисов против Радев, што уште повеќе ги мотивираше демонстрантите. Политичката криза се продлабочи кога беа објавени информации дека обвинителот Гешев има врски со Доган и дека има корист од поддршката што му ја дава на ГЕРБ.
Додека протестите влегуваат во третиот месец, Борисов прифати оставки и предвремени избори под услов Парламентот да го одобри пакетот уставни измени, предлагајќи реформи во Изборниот законик и судството. Понудата беше одбиена и од демонстрантите и од претседателот Радев, кој ги поддржа иницијативите против Борисов. Радев и опозициската Бугарска социјалистичка партија се познати по своите добри односи со Москва. Борисов, кој ја предводи десницата на ГЕРБ, претпочиташе врска со Германија и САД, иако често знаеше да калкулира и со Русија.
Поефикасна работа на Заедничката комисија веројатно ќе му овозможи на Борисов да го неутрализира внатрешното незадоволство и да добие подобра позиција во пресрет на редовните парламентарни избори, закажани за 28 март 2020 година. Отворањето на темите што се поврзани со спорови со соседните држави е ефикасен начин за мобилизирање на гласачите. Во последните три децении, проблемот со името беше една од главните теми на изборите во Грција и Северна Македонија. Новата демократија на Киријакос Микотакис победи на изборите во Грција, меѓу другото, со спротивставување на Договорот од Преспа.
РУСИЈА
Сепак, евентуалната бугарска блокада на северна Македонија на нејзиниот пат кон ЕУ повторно ќе создаде простор за маневар за Русија. Властите во Москва не беа толку задоволни од Договорот од Преспа, па затоа се обидоа да го поткопаат референдумот и уставните измени за неговото усвојување. Ова се должи на фактот дека интеграцијата на Северна Македонија во евро-атлантските структури беше деблокирана, што го минимизира руското влијание во земјата.
Пред потпишувањето на Договорот Скопје-Софија, рускиот претседател Владимир Путин даде изјава што предизвика широки реакции во Бугарија. „Денес во Русија е празничен ден бидејќи го одбележува Денот на сесловенската писменост, кој ни дојде од македонската почва“, рече Путин за време на церемонијата на доделување на награда во Москва за тогашниот претседател на Северна Македонија, Горге Иванов. Но, Софија тврди дека мисионерите од 9 век кои ја измислиле кирилицата – Свети Кирил и Методиј – биле Бугари.
Ова изјава Путин ја даде во мај 2017 година, само една недела пред гласањето за новата прозападна влада предводена од Зоран Заев. Нагласувањето на културните и верските врски со Македонците се проценува дека е најефикасен начин за проширување на руското влијание во Северна Македонија.