И покрај бројните најави на владините претставници дека ќе дадат поттик за инвестирање во науката, сепак финансиската поддршка за научни проекти останува на ниско ниво и со постојани осцилации од година во година. Балканските земји генерално препознаваат ниски инвестиции во науката, додека во земјите на ЕУ инвестициите во развојот и науката се многу повисоки. Според Евростат, во 2022 година трошоците на ЕУ за истражување и развој достигнале 352 милијарди евра.
Развиените земји се одликуваат со високиот степен на инвестиции во науката. Според Евростат, расходите на ЕУ за истражување и развој достигнаа 352 милијарди евра за 2022 година, што значи 6,34% повеќе отколку во 2021 година кога беа потрошени 331 милијарда евра и 48,52% повеќе од 2012 година, кога беа потрошени 237 милијарди евра.
Кога се гледа интензитетот на развојот и на науката, што значи трошење за развој и наука како процент од БДП, податоците покажуваат благ пад од 2,27% во 2021 година на 2,22% во 2022 година. Највисоки инвестиции во развојот и науката се забележани во Белгија (3,44%), потоа Шведска (3,40%), Австрија (3,20%) и Германија (3,13%).
Од друга страна, 8 земји од ЕУ пријавија развој и научен интензитет под 1%: Романија (0,46%), Малта (0,65%), Латвија (0,75%), Кипар и Бугарија (и двете 0,77%) забележаа највисоки проценти. Следуваат Ирска, Словачка и Луксембург со акции близу 1%.
Помеѓу 2012 и 2022 година, интензитетот на развојот и науката во ЕУ се зголеми за 0,14 проценти. Најголем пораст е забележан во Белгија (1,16 отсто), Грција (0,77 отсто) и Хрватска (0,69 отсто).
Како што може да се види во земјите од ЕУ, имаме постојан раст на инвестициите во развојот и науката, што навистина ја покажува посветеноста на земјите од ЕУ кон науката како суштински фактор за општиот напредок.
ФИНАНСИРАЊЕ НА ИСТРАЖУВАЊА И РАЗВОЈ ВО ЗЕМЈИТЕ ОД ЗАПАДЕН БАЛКАН
Според податоците на Евростат, во 2021 година, расходите за финансирање за истражување и развој во Турција изнесуваат 1,1% од БДП на земјата, што претставува зголемување од 0,8% од пред една деценија. Турскиот интензитет на истражување и развој останува повисок од оној на Западен Балкан. Највисоко ниво во 2021 го имаше Србија од 1,0% од БДП, додека во 2011 година беше на ниво од 0,7%.
Во Црна Гора, расходите за истражување и развој се зголемени од 2011 година, кога изнесуваа 0,3% од БДП, додека според најновите податоци достапни во 2018 година, овој трошок изнесува 0,5%.
Во Северна Македонија, трошењето за истражување и развој остана околу 0,4% од БДП во периодот за кој се достапни податоци од 2015 до 2020 година.
Трошоците за истражување и развој во Босна и Херцеговина се намалени како процент од БДП, од 0,3% во 2012 година, додека според достапните податоци во 2020 година тие се 0,2%.
Во Косово, јавните расходи за истражување и развој изнесуваат само 0,01% од БДП, и покрај целта од 0,7% пропишана со закон.
Албанија одвои 0,4% од БДП за истражување и развој за 2021 година.
Бруто домашните трошоци за истражување и развој, инаку наречени ГЕРД, ги вклучуваат трошоците за истражување и развој што ги вршат деловните претпријатија, институциите за високо образование, како и владите и приватните непрофитни организации. Трошоците за истражување и развој по извор на средства го опишуваат потеклото на финансирањето за истражување и развој. Поради недостаток на податоци за годината во подоцнежните години, 2020 година се користи како референтна година.
ИНВЕСТИЦИИ ВО НАУКА И СТРАТЕГИЈА ЗА ПАМЕТНА СПЕЦИЈАЛИЗАЦИЈА
Колку се инвестира во научно истражување во Република Северна Македонија? Дали МОН ја поттикнува иницијативата на истражувачки институти за научно истражување? Како и дали постои интерес од страна на истражувачките институти за научно истражување?
Во текот на 2023 година, односно пред три месеци, Министерството за образование и наука соопшти дека одвоило над 240 милиони денари за поддршка на работата на научно-истражувачките работници и за поттикнување на развојот на науката. Со овие средства беа модернизирани условите во неколку лаборатории на високообразовни и научни установи, акредитирани нови методи на работа, а истовремено беа финансирани 7 проекти од посебен јавен интерес во седумте јавни научни установи во земјава.
“Науката и знаењето на граѓаните се нашите основни ресурси со кои можеме да се натпреваруваме со развиениот свет и не ни преостанува ништо друго освен да се фокусираме и инвестираме“, истакна министерот за образование и наука, Јетон Шаќири.
Тој, исто така, најави дека е направена нацрт верзија на Стратегијата за паметна специјализација на Северна Македонија.
Во меѓувреме, во декември минатата година, Владата на Северна Македонија ја одобри Стратегијата за паметна специјализација за периодот 2023-2027 година со Акциониот план за 2024-2025 година.
Оваа стратегија беше предложена од Министерството за образование и наука, како резултат на скрининг-процесот во рамките на европската интеграција. „Имплементацијата на концептот на мудра специјализација во унапредувањето на економскиот развој е насочена кон усогласување со европските регулативи и практики во областа на науката и истражувањето за политиките на претпријатијата и индустријата, како епилог на процесот на скрининг во ЕУ“, истакнуват од владата.
Министерството за образование и наука, Министерството за економија, заедно со уште неколку државни агенции ќе ја следат имплементацијата на Стратегијата за паметна специјализација, согласно Акцискиот план. Секоја година Министерството за образование мора да ја информира Владата за спроведувањето на Стратегијата и Планот.
Преку оваа Стратегија се планира да се поттикне создавање на производи и услуги со додадена вредност, еколошки, одржливи и конкурентни на локалниот и меѓународниот пазар.
Се чини дека од година во година имаме зголемување на финансиската поддршка на научното истражување, но тоа сепак останува недоволно за да се постигне нивото што ги имаат некои земји од регионот и пошироко во Европа.
И покрај најавите за зголемување на буџетот за научни и истражувачки проекти, зголемувањето во 2022 година беше многу помало од очекуваното. Во текот на 2022 година за научни проекти се издвоени 462 милиони денари, но значително зголемување има во буџетската ставка за истражувачко-научни проекти.
Според податоците на МОН, веќе има зголемување на поддршката од година во година. Во 2021 година има зголемување на 218 милиони денари за научно истражување, додека оваа поддршка во 2020 година изнесува 80,5 милиони денари.
Според МОН, најголемата распределба е насочена кон финансирање на истражувачко-научни проекти за поддршка на истражувачката инфраструктура во академиите, како и во јавните истражувачки институции.
Од податоците на МОН, претходните години, поточно во 2021 година, беа објавени два тендери за најголема можна инвестиција во истражувачко-научна инфраструктура.
Од вкупната сума во рамките на научно-истражувачката дејност, МОН во текот на 2021 година издвои 3,6 милиони евра. Според конкурсот за доделување средства за финансирање, одобрени се 7 проекти и тоа по еден проект за секоја научна институција, со вкупна вредност од 19 милиони денари или 304.500 евра.
Според МОН, постои голем интерес од истражувачите за научно-истражувачка дејност. Според нив, на конкурсите објавени во 2021 година биле претставени вкупно 374 истражувачи, од кои 333 биле примени за финансирање. Додека во 2022 година беа претставени 392 истражувачи, а на научните собири одржани во последните месеци беа презентирани и 19 научни институции.
Според статистиката на ЕУРОСТАТ, во 2020 година земјите-членки на ЕУ потрошиле околу 311 милијарди евра за истражување и развој, што значи намалување за 1 милијарда евра во однос на 2019 година (312 милијарди евра). Интензитетот на истражување и развој како процент од БДП беше 2,3% во 2020 година, во споредба со 2,2% во 2019 година. Сепак, ова мало зголемување се должи на падот на БДП како резултат на пандемијата COVID-19.
Според Светска банка, Израел троши најголем дел од својот БДП на научно-истражувачки активности. Во 2018 година, Израел потроши 4,95% од БДП за истражување и развој, во 2019 година – 5,14% од БДП, а во 2020 година – 5,44%.
НЕДОСТАТОК НА СТРАТЕГИЈА ЗА РАЗВОЈ НА НАУКАТА
Во една изјава, директорот на Институтот Макс ван дер Штул, Вели Креци, истакна дека истражувачкиот систем на Северна Македонија се карактеризира со недостаток на стратегија за развој на науката и истражувањето и дека за научно истражување и технолошки развој , неопходно е да се направат конкретни планови за дејствување и спроведување на мерки и активности за обезбедување на натамошен развој на научно-истражувачката дејност.
Експертите од областа на научното истражување потенцираа дека во изминатите години за наука се трошело само 0,1 отсто од БДП, што е далеку под потребните средства, но и многу зад парите што ги трошеле европските земји.
Повеќе пати, од владините претставници беше истакнато дека инвестирањето во науката останува инвестиција за иднината, додека Северна Македонија и понатаму останува на ниско ниво на финансирање научни проекти.
Со информативниот систем за истражувачки активности во Северна Македонија раководи Националната библиотека „Св. Клементи“ во Охрид, која функционира и како национален E-CRIS центар. Во информацискиот систем E-CRIS на Северна Македонија во моментов има 3658 истражувачи и 192 истражувачки организации.
Правната рамка за истражувачки активности во РСМ е дефинирана со Законот за научно-истражувачка дејност. Со овој закон се уредуваат начелата, целите, научноистражувачката дејност, субјектите на научноистражувачката дејност и начинот на финансирање на научноистражувачката дејност.
Текстот е работен во рамки на проектот „Застапување за инклузивен развој“, финансиски поддржан од Владата на Швајцарија преку програмата Цивика мобилитас.
Содржината на овој текст е единствена одговорност на Форум за разумни политики, ИОХН и БИРС и на ниту еден начин не може да се смета дека ги одразува гледиштата на Владата на Швајцарија, Цивика мобилитас, или организациите што ја спроведуваат.