Постојат најмалку четири отстапки што владините претставници ги направија при отворање на оваа тема, што е исклучително важно и за интеграцијата на земјата во Европската унија (ЕУ) и за обезбедување еднакви можности за вработување за сите граѓани на Северна Македонија.
Автор: Џелал Незири
Дебатата за дискриминација по етничка основа во приватните компании очигледно се отвори на лош начин, беше погрешно разбрана и создаде амбиент во кој тешко може да се постигнат очекуваните резултати. Македонското јавно мислење го оцени инсистирањето на етничко вработување во овој сектор како претерано, додека дел од албанската јавност го коментираше како навреда затоа што вообичаено се обезбедуваат квоти за социјални категории кои не можат да се натпреваруваат на пазарот на трудот. Приватниот сектор, пак, молчи и чека што ќе понуди владата.
Во својата програма 2020-2024 година, во делот „Општество за сите“, Владата на СДСМ-ДУИ најави дека ќе покани, охрабри и соработува со деловниот сектор, односно домашните и странските претпријатија за поддршка на односите на меѓуетнички добра и вредности на толеранција, застапеност и взаемна доверба во нивните работни средини за да имаат корист од целиот човечки потенцијал што го има нашата земја “.
Дотука сè минуваше без многу врева. Реакциите дојдоа по изјавата на првиот вицепремиер Артан Груби, кој предупреди дека владата размислува да субвенционира компании кои ќе вработуваат етнички Албанци и припадници на други немнозински етникуми во земјата. Подоцна, министерот за економија, Крешник Бектеши, најави дека овие субвенции ќе започнат да се распределуваат од следната година. Според него, овие државни средства ќе им бидат дадени на сите компании управувани или во сопственост на лице од одредена етничка припадност кое ќе ангажира работници од друга етничка припадност. Следната изјава беше таа на лидерот на БЕСА, Билал Касами, кој најави помош за вработувањето на Албанците во приватни компании, нагласувајќи дека истите се дискриминирани за време на конкурсот, бидејќи некои од нив не знаат македонски јазик. Дека тоа не беше доволно, следуваше и изјавата на вицепремиерот за економски прашања од СДСМ, Фатмир Битиќи, кој рече дека ќе биде неблагодарно народните пари да се распределуваат според етнички критериуми.
Значи, дебатата за тоа дали има етничка дискриминација при вработување во приватни компании со јавно овластување или каде државата има удели (ЕВН, Телеком, А1, НЛБ банка, Стопанска банка, Комерцијална банка, Шпаркасе банка, ПроКредит банка итн.) беше измешана со недостаток на имплементација на албанскиот јазик како службен јазик во приватниот сектор, во согласност со Законот за употреба на јазиците. Школски пример за тоа како да се меша коктел со чувствителни меѓуетнички теми, што избива како судир во јавната сфера што конечно го оневозможува спроведувањето на еднаквоста во пракса како европска вредност.
Постојат најмалку четири отстапки што владините претставници ги направија при отворање на оваа тема, што е исклучително важно и за интеграцијата на земјата во Европската унија (ЕУ) и за обезбедување еднакви можности за вработување за сите граѓани на Северна Македонија:
Прво, нема студија што ќе го покаже реалниот процент на етничките Албанци и другите етникуми во наведуваните компании. Без конкретни податоци, сите јавни изјави за дискриминација се само претпоставки на дневната политика.
Второ, треба да се спроведе детална студија за сите конкурси за слободни работни места во последниве години за да се види дали има индикации за дискриминација при изборот на апликанти. При анализата може да се земе предвид јазикот и медиумите каде биле објавени конкурсите, бројот на оние кои аплицирале и бројот на примените според етничката припадност, етничкиот состав на комисијата за проценка и споредба на биографиите на оние што биле одбиени и оние кои биле прифатени. Оваа студија, по нарачка на владата, може да биде спроведена од независен субјект, во кој би биле вклучени Народниот правобранител, Комисијата за заштита од дискриминација, Хелсиншкиот комитет, граѓанското општество и стопанските комори.
Трето, партнерите на владејачката коалиција не беа координирани за време на отворањето на оваа тема, притоа како сите да трчаа да освојат некои политички поени. Дури и албанскиот опозициски пратеник Скендер Реџепи – Зејд рече дека ова е идејата на коалицијата АА/ Алтенратива, која ја украла ДУИ.
И четврто, пред идејата да биде претставена пред јавноста, мора да се има конкретен проект. Само една реченица во Владината програма не е доволна. Проектот ја оправдува акцијата, ги дефинира активностите, засегнатите страни и ги предвидува резултатите што ќе се постигнат.
Во моментов нема потребен материјал за дебата за етничката дискриминација во приватниот сектор. Следствено, сите реакции произлегуваат од предрасуди, нетрпеливост или страв од губење привилегии.
Сега, кога оваа дебата е на високо место на јавната агенда, добро е паралелно да се отвори и прашањето за владеењето на правото. Значи, спроведувањето на законите донесени од Парламентот, како еден од главните предуслови за интеграција во ЕУ. Освен неспроведувањето на Законот за јазиците и нефункционирањето на Инспекторатот за спроведување на јазиците, Законот за заштита од дискриминација, донесен во 2013 година, не е имплементиран во Северна Македонија. Врз основа на овој закон, формирана е Комисија за борба против дискриминација. Во 2019 година, Законот за спречување и заштита од дискриминација беше донесен со амандмани, но беше одбиен од Уставниот суд откако помина без потребното парламентарно мнозинство од 61 пратеник. Сега Министерството за труд и социјална политика повторно го предложи за усвојување во Парламентот со цел да помине правилно.
Овој закон е наречен lex specialis од правниците бидејќи се занимава со сите форми на дискриминација. Следствено, и етничките во приватниот сектор. Во ставот 2 на членот 3 се вели: „Овој закон го спроведуваат сите државни органи, тела на единиците на локалната самоуправа, правни лица со јавни овластувања и сите други правни и физички лица од областа на: 1) работа и работни односи; 2) образование, наука и спорт; 3) социјално осигурување, вклучително и во областа на социјалната заштита, пензиското и инвалидското осигурување, здравствено осигурување и здравствена заштита; 4) судство и администрација; 5) домување; 6) информации и јавни медиуми; 7) пристап до добра и услуги; 8) членство и работење во политички партии, здруженија, фондации, синдикати или други организации засновани на членство; 9) култура и 10) сите други области “.
Строгата примена на овој закон може да ја искорени наводната етничка дискриминација во приватниот сектор, додека субвенциите објавени од владата се само фрлање народни пари во бунарот на капиталистите. Ако ги земеме предвид злоупотребите на лицата со попреченост од страна на одредени компании, кои ги ангажираат само за да апсорбираат државни пари, тогаш и во овој случај ќе имаме фиктивно вработување на албански граѓани што ќе создаде илузија на искоренета дискриминација.
За потсетување, во 2000 година ЕУ усвои две законски акти од областа на антидискриминација, кои се задолжителни за сите членки и аспиранти за пристапување во Унијата: Директивата за расна еднаквост и Директивата за еднаквост при вработувањето.