Со години медиумскиот систем во Македонија е во длабока криза, што е повеќе одраз на длабоката политичка криза, но и на економската, моралната и така натаму. Овој систем е високополитизиран, а во функција на оваа теза се меѓусебните врски меѓу сопствениците на некои медиуми со политичките партии. Дури и во некои од нив сопствениците дефакто се дури и лидери на партијата, иако не се формално легални.
Истите медиумски сопственици поседуваат големи бизниси и со тоа, поврзаноста меѓу политиката-деловноста-медиумите честопати се покажува како фатална за професионалните стандарди и етичките норми. Но, во некои комерцијални медиуми на албански јазик, иако оваа директна врска меѓу партиите и медиумите не постои, таа функсионира индиректно, значи суптилно и софистицирано.
Владата не рекламира на телевизија, ги субвенционира весниците
Сега е направено само еден чекор што се однесува на реформите во медиумскиот систем. Рекламирањето на владата е одстранета, како еден од најголемите проблеми, можеби дури и клучни, што предизвикаа најголемо партиско влијание врз уредувачката политика на некои од медиумите. Владата ја одобри решението за укинување на распределбата на средствата обезбедени во име на јавните кампањи, но од друга страна не го укина платеното политичко рекламирање за време на предизборните кампањи, кои според измените на Изборниот закон, донесени во 2018 година не го плаќаат политичките субјекти , туку државниот буџет, соодветно, народните пари на граѓаните. На самите политички партии им е дозволено да одлучат на кои медиуми сакаат да им платат за публицитет, ставајќи ги медиумите во нееднаква позиција! Покрај тоа, политичкото рекламирање во онлајн медиумите и нивното следење од страна на Државната изборна комисија не е европска практика, бидејќи саморегулацијата на медиумите спречува мешање на државата во медиумите, во која било форма, пред сè, нивно финансирање.
Додека Владата го забрани владиното рекламирање во медиумите, истата одлучи да го поддржи печатењето и дистрибуцијата на печатените медиуми во земјата за 50 милиони денари или околу 810 илјади евра. Обезбедените средства се наменети за весници и списанија на македонски и албански јазик. Субвенциите се доделуваат на печатените медиуми со општа информативна природа што објавуваат содржини на политички, економски, социјални, културни и други. Медиумите што заработуваат пари од владата мора да ги исполнат сите обврски кон државата и нејзините вработени. Во процесот на постигнување договор со владата учествуваше Здружението за печат, додека Здружението на новинари на Македонија даде предлози.
Списокот на дозволени субвенции за весниците во 2018 година е како што следува:
-Нова Македонија – 6.183.000 денари (100.000 евра)
-Слободен Печат ‒14.280.000 денари (238.000 евра)
-Битолски весник 244.500 денари (4.000 евра)
-Зенит, Прилеп – 288.000 денари (4500 евра)
-Капитал – 2.115.000 денари (35.000 евра)
-Коха – 4.930.000 денари (82.000 евра)
-Вечер – 2 7.255.000 денари (120.000 евра)
-Лајм – 1.045.000 денари (17.000 евра)
-Фокус – 4.625.000 денари (75.000 евра)
-Економија и бизнис – 748.000 денари (12.500 евра)
Владата на Заев ги објави податоците според кои најмалку 38 милиони евра биле потрошени за кампањи и пропаганда во електронски и печатени медиуми од 2008-2015 година, додека Телевизија Сител добила 7 милиони евра. Станува збор за пари што сама Владата ги распределила, не сметајќи ги парите на општините, владините агенции и јавните претпријатија. Според податоците на Владата, моќта на поранешниот премиер Никола Груевски во медиумите потрошил во просек седум до девет милиони евра, главно во провладини блиски до ВМРО-ДПМНЕ. Со неколку исклучоци, многу малку пари се влеаа во медиумите кои беа критички кон поранешната влада. Телма и Алсат-М добиле 35 пати помалку од телевизиски станици кои биле блиски со власта.
Агенција за медиуми и РТВМ – институции во „статус кво“
Од друга страна, не може да се очекува да имаме слободни медиуми кога имаме партизирана агенција за медиуми чии членови се членови на партијата, освен членот што го предлага Здружението на новинари, кој е поранешен новинанар.
Декларативно имавме обврски од новата Влада на премиерот Зоран Заев дека реформите во медиумите ќе бидат приоритет. Заедно со укинувањето на данокот за радио дифузија околу кој остануваат дилемите, новите правни решенија за реформи легално, на хартија, обезбедија транспарентен процес на избор на нови членови на Советот на РТВМ и Советот на Агенцијата за медиуми, како регулаторно тело. Концептот на овластени кандидати веќе се спушти во историјата и новиот модел на селекција се спроведува преку јавен конкурс и организираната јавна дебата со кандидатите кои се кандидираат за членови на советот. Кандидатите кои се кандидираат за членови на советот се должни да достават најмалку две писма за поддршка од разни организации кои се занимаваат со слобода на медиумите, вклучително и здруженија на новинари, организации за човекови права и универзитетски образовни институции од областа на новинарството и комуникацијата. Собраниската Комисија за избори и именувања според законот иако беше обврзан да организира јавна расправа во рок од еден месец од крајот на конкурсот, што беше отворен кон крајот на јануари, но такво нешто не се случи. Досега во состанците на Комисијата се констатирани само имињата на кандидатите кои ги исполнуваат условите утврдени во член 16 од законот за аудио и аудиовизуелни медиумски услуги. Првиот човек на Комисијата на ВМРО-ДПМНЕ, Илија Димовски, рече дека не може да организира дебата, бидејќи не постои договор меѓу политичките партии застапени во Собранието, бидејќи изборот на кандидати, како во комисија, така и на пленарна сесија се донесува со две третини од гласовите на пратениците. Ова значи дека Северна Македонија ќе излезе на гласање со сегашниот состав на Советот на Агенцијата за медиуми и нејзиниот сегашен директор Зоран Трајчевски, докажан кадар на ВМРО-ДПМНЕ. За седум позиции во Советот на Агенцијата за медиуми конкурирале 28 кандидати, додека истите не добиле никакво известување од Собранието за нивната кандидатура и дали конкурсот за 2019 година ќе важи после предвремените парламентарни избори во април.
Ист е случајот и во јавниот радиодифузен сервис – Северно Македонската радио и телевизија, бидејќи заради блокирање на Комисијата за избори и именувања, не можат да бидат избрани нови членови на Програмскиот совет на РТВМ, кој тогаш ќе избере нови тела, особено директорот и заменик извршниот директор. 18 кандидати се натпреваруваат за 13-те места во Советот на РТВМ.
Всушност, РТВМ, дури и по 30 години по правно-нормативната трансформација на политичкиот систем на земјата, останува неформирана институција, со многу сиромашно програмирање, со средна возраст од 56 години, со големо влијание на политичките партии и пасивно сместување на вработените во институцијата „статус кво“ што преовладуваше сите овие години.
Како да се реформира јавниот радиодифузен сервис – РТВМ?
Првиот и неоспорен е засилување на институционалната и финансиската автономија и независност на РТВМ, бидејќи само нејзиното именување јавни услуги укажува дека таа е основана од јавноста, јавно финансирана, иако во случајот на нашата земја парите се издвојуваат од државниот буџет и мора да биде во служба на јавниот интерес. Во програмскиот совет на РТВМ, за да бидат пофункционални, не треба да бидат делегирани само луѓето блиски до владејачката политичка партија. Компетенциите на албанскиот заменик директор мора да се зголемат, бидејќи актуалниот заменик-директорот на РТВМ нема право на потпис. И оваа функција, како и директорот, треба да се департизираат, бидејќи досега на оваа позиција седеа луѓе блиски до владејачката партија. Јавниот радиодифузен сервис, имено вториот програмски сервис треба да биде повеќе кооперативен со граѓанското општество, затоа што само на тој начин ќе стане јавен сервис и нема да остане владино-партиски сервис. Идејата Програмата на албански јазик да се емитува за 24 часа е добра идеја, но претходно треба да се направи јасна и детална анализа на функционалноста на идејата, што е пред се финансирање, избор на уредник одговорен за јавниот конкурс, слично на ангажирање на поголем персонал, но без партиски картички, обезбедување техничко-технолошки услови, теренски машини за снимање и сл. Програмата РТВМ мора да зрачи со професионализам, објективност и политичка непристрасност, мора да произведе разновидни културни, уметнички и документарни програми кои го зачувуваат и зајакнуваат етничкиот идентитет на своите граѓани, бидејќи тоа е нејзина обврска. На крајот на краиштата, граѓаните се тие кои го исполнуваат државниот буџет, од кој РТВМ се финансира како јавен сервис!
Комерцијалните медиуми одговараат на вкусот на јавноста
Ние реално имаме плурализам во комерцијалниот телевизиски сектор, затоа што имаме пет телевизии со земјена лиценца за емитување, а има и други телевизии кои имаат национални кабелски лиценци. Но, во однос на програмирање, сите се генералистички телевизии кои немаат ниеден специјализиран за одреден сегмент на програмирање или посветен на сегментирана публика.
Потребни се програмски реновирања, а како почетна точка треба да се зајакне истражувачкото новинарство. Исто така, треба да се создадат програми што ќе се фокусираат на граѓаните, нивните проблеми и дневните проблеми, додека во вестите и другите програми треба да го намалат големото присуство на политичари и раководители на институции.
Подобро би било, без оглед на тоа дека ја разбираме комерцијалната логика, да се направат обиди да се намали огромното присуство на турските серијали и други лесни и забавни содржини. На етерот на комерцијалните телевизии им е потребна културна материја, иако ова е обврска на јавниот сервис – РТВМ, но во време на институционален колапс и недостаток на институционална грижа за естетски, уметнички и културни вредности, комерцијалните медиуми мора да ја играат својата улога. Сепак, овие програми мора да бидат поддржани од бизнисот, бидејќи тие се во корист на општото добро.
Треба да се подобри статусот на новинарите внатре во редакциите, и тоа со зголемување на платите, со подобрување на условите за работа, но и со обезбедување стручна обука.
Но, како е ситуацијата во локалните медиуми? Повеќето од нив се соочуваат со егзистенцијални проблеми, а со тоа и мал број на вработени, што се рефлектира во програмирањето. Кичевите и сомнителните културни вредности се составен дел од програмата, која во голема мерка е музичка, без соопштенија, дебати, документарни емисии или извештаи, при што теленовелите се боливудски продукции или било која продукција од Турција, Шпанија, Бразил, Венецуела и така натаму. Ако не се пронајде модалитетот за нивно субвенционирање, голем дел од локалните медиуми ќе бидат принудени да бидат затворени.
Онлајн медиумите – вистински предизвик за демократското општество!
Онлајн медиумите во Северна Македонија не се вклучени во законите за медиуми – Законот за медиуми и Законот за аудио и аудиовизуелни медиумски услуги. Но, тоа не значи дека овој медиумски сектор во никој случај не е дефиниран во нормативно-правен аспект, бидејќи многу други закони, кои не припаѓаат на сферата на медиумите, содржат одредби кои индиректно го регулираат медиумското поле, работата и нивното однесување, создавање содржина и дистрибуција до онлајн јавноста.
Со цел на зајакнување на саморегулацијата во медиумите, Советот за етика создаде свои доброволни регистри за онлајн медиумите и нивните членови, кои се состојат од скоро 70 портали. Според условите за членство во ЕМС, веб порталите мора да исполнуваат одредени услови, како што се: објавување на импресум (главен уредник, уредник), основач или сопственик и информации за контакт.
Тие треба да се согласат дека го почитуваат Кодексот на новинари и затоа имаат објавени бандероли на нивната веб-страница и објавените текстови да бидат потпишани од нивните автори итн. „Во контекст на парламентарните избори што ќе се одржат на 12 април, Регистарот ќе биде тест за политичките партии. Ќе се гледа како се промовираат во професионалните онлајн медиуми или во нивните пропагандни медиуми “, рече Младен Чадиковски, претседател на Здружението на новинари во Северна Македонија. Слично на тоа, на деловната заедница ќе и биде јасно каде ќе рекламира во професионалните медиуми или во медиуми што не ги исполнуваат критериумите за регистрација.
Овој медиумски пејзаж, главно во електронските, печатените и онлајн медиумите, е показател дека Македонија не ги направила вистинските реформи предложени од меѓународниот експерт Питер Ван Хаут од 2015 година.
Во сите извештаи на почитувани организации, таа е рангирана како делумно слободна земја но во група со африканските и азиските држави. Според индексот за слобода на медиумите „Репортери без граници“ Северна Македонија се наоѓа на 95-то место од 180 земји. Неколку години однапред, особено за време на владеењето на ВМРО-ДПМНЕ, Северна Македонија беше рангирана на последното место на Балканот и во претпоследното во меѓународните индекси за слобода на печатот. Фактот дека голем дел од медиумите се во служба на партиско-политички и економски интереси е потврдено од Европската комисија, додека нерамнотежата и пристрасност во корист на Владата за време на изборните процеси ги истакна Мисијата на ОБСЕ-ОДИХР и Советот на Европа.
За целосната ерозија на медиумскиот систем им требаше цела деценија, а за на нејзиното закрепнување, како што се гледа со темпото на спроведување на реформите, нема да им треба деценија! Потребно е повеќе од тоа.