Академикот и Ректор на УЈИЕ, Абдилменаф Беџети, предлага мерки на Владата за надминување на економската криза предизвикана од руско-украинската војна. За разлика од кризата предизвикана од пандемијата од пред две години, Беџети вели дека кризата од оваа војна е уште понепредвидлива. Затоа, тој и порачува на владата преку конкретни мерки да докаже дека е ориентирана кон штедење, за потоа да бара разбирање и од граѓаните за тешкиот период што следи.
„Второ, мора да ги заштити само оние кои се најзасегнати од покачувањето на цените на виталните и елементарните производи, субвенционирање само на нив и за виталните производи, вклучувајќи ги и сметките за струја. Нафтените деривати, освен оние за стопанска дејност како што се земјоделството или транспортот, не треба ни да се размислува за намалување на даноците или субвенционирање на цените за поединечни возила“, вели Беџети во ексклузивното интервју за КДП.
Разговараше: Џељаљ Незири
КДП: Кои се сличностите и разликите помеѓу влијанието врз економијата на пандемиската криза со КОВИД-19 и она предизвикано од руско-украинската војна?
АБДУЛМЕНАФ БЕЏЕТИ: Токму во ова време пред две години, поточно на 11 март 2020 година беше објавена пандемијата КОВИД-19. Здравствена криза беше со првично тридимензионални импликации: фаталност/морталитет без селекција кај сиромашните и богатите, истовремени економски импликации и на страната на понудата и на побарувачката и проблеми со неможноста да се предвиди развојот на феноменот. Во многу земји, како Европа, САД и на други места, беа поставени приоритети: прво здравје и прераспределба на ресурсите за здравството, потоа социјалниот аспект на семејствата со ниски или многу ниски приходи и субвенционирање на економијата и реалниот сектор за истиот да може да преживее.
Овие фрагментирани приоритети во целите се разгледуваа преку „спакувани“ мерки, некаде повеќе а некаде помалку. Во тоа време, за разлика од денес, државите имаа повеќе фискален простор бидејќи нивото на јавниот долг насекаде беше во просек 12-15% од БДП помал од денешниот. Токму тоа беше случај и кај нас – нивото беше околу 48-49% од БДП. Инфлацијата насекаде беше многу ниска, дури и негативна. Цените на енергијата, особено цената на нафтата, исто така отидоа на апсурдите на негативните области. Значи, производителите на сурова нафта плаќаа за „продажба“ и складирање на резервите за да не ги запрат нафтените извори. Сето ова, во 2020 година, предизвика глобалната економија да се намали за околу 3,5%. За читателите кои немаат многу добро разбирање за економската статистика, оваа глобална рецесија е највисока во последните 90 години, од Големата депресија од 1930-тите!
Глобалниот економски раст во 2021 година од околу 4% закрепна и неутрализираше претходната економска контракција, но во одредени земји не толку. На пример, во случајот со Република Северна Македонија, и покрај зголемувањето од 4,1% во 2021 година, тоа не беше доволно за да се компензира контракцијата од претходната година од 4,5%, што значи дека закрепнувањето во текот на 2021 година не успеа да ја неутрализира ниту „економската загуба“ од претходната година.
Денес, точно две години подоцна, откако настана кризата на руско-украинската војна, со многу повеќе последици, како да е докажана теоријата за поместување на големиот проблем со уште поголем проблем. Ова денес е уште поразлично од почетокот на првата криза поради зголемувањето на глобалната побарувачка (која изврши притисок врз ограничената понуда), енергетската криза, инфлацијата, повисокиот јавен долг, нарушувањето на синџирот на снабдување и „заморот“ од претходните две години криза. Освен овие разлики, има само една сличност – непредвидливоста уште поголема од првата!
КДП: Велите дека „цената“ на руско-украинската војна е понепредвидлива од онаа на пандемијата. Сепак, можете ли да кажете каква штета може да донесе оваа војна?
АБДУЛМЕНАФ БЕЏЕТИ: За разлика од економистите кои гледаат низ материјалната призма и се обидуваат да ги „измерат“ економските последици од оваа воена криза, јас од самиот почеток изјавив дека сите економски штети и загуби еден ден ќе бидат надоместени и релативизирани, само страдањето и жртвите никогаш нема да бидат заборавени. Во последната инстанца, за разлика од другите регионални војни насекаде каде што системот на воени репарации не функционираше, во овој случај, целиот Запад со брзина на „светлината“ се координираше и усогласи блокадите на руските ресурси насекаде, што мислам дека дека утре би можеле да бидат наменети за обнова на разурната Украина. Ова е поука и за сите други кои поседуваат моќ и мислат дека во секој момент можат да ги загрозат најслабите, како на „Дивиот Запад“!
Агресивната и крајно неразумна и нечовечка инвазија на окупаторската Русија, од една страна, и херојската одбрана на украинскиот народ, од првиот (претседателот Зеленски) до последниот, од друга страна, со невидена симпатија и солидарност невидена од Втората светската војна, речиси создаде глобално единство околу вредностите на човештвото. Набројувањето и гласањето на Резолуцијата во Собранието на ОН сведочеше за ова единство. За жал, светот не ја виде оваа ситуација во многу други неправедни војни на планетата, од Палестина до „Арапската пролет“. Сепак, многу е добро што речиси цела земјина топка беше наредена на праведната страна. Можеби ова ќе биде лекција за воспоставување универзални вредности во светот.
КДП: Освен мерките за санкционирање што ги преземаат земјите од ЕУ, колку е реално барањето на САД за блокирање на извозот на енергија и минерали во ЕУ?
АБДУЛМЕНАФ БЕЏЕТИ: Судејќи според рационални причини, на САД им е лесно да увезат околу 5 или 6% гас од Русија, но и многу малку минерали, житарки и други суровини. Речиси сите овие производи ги има и се достапни на САД, ако не дома тогаш во Канада, Австралија итн. Европа е во сосема поинаква позиција. Повеќе од половина век со економска структура и трговска размена базирана на руски ресурси. Русија извезува околу 85 милијарди долари во само три земји од ЕУ – Холандија, Германија и Италија – и околу 60 милијарди долари во Кина. Главно извезува природен гас, сурова нафта, јаглен, минерали, житарки… Значи, главно суровини и примарни прехранбени производи, без доработка и без многу нова вредност во нив! Додека само од Германија годишно се увезуваат околу 35 милијарди американски долари, главно автомобили и тешки возила, фармацевтски производи, техничка опрема и автомобили… Така, во нив се создаваат производи со висок степен на финализирање и нови вредности. На секој што знае малку за економијата, особено меѓународната, му е јасна меѓузависноста во оваа рамнотежа. Секоја целосна трговска блокада, на пример од Германија, ќе биде таа многу повеќе оштетена и изгубена, отколку самата Русија. Дури и да ги оставиме настрана монетарните трошоци, во овој котекст мора да ги разгледаме алтернативите во синџирот на снабдување, и покрај повисоките парични трошоци. Така, ако САД сакаат Европа да го следи овој пат што е можно поскоро, треба да ја поддржи и помогне во понудата на најприфатливи можни алтернативи. Затоа, без разлика колку Европа сака и се обидува да и помогне на Украина, овие санкции не се толку едноставни. Мора да најде алтернативни начини за поддршка уште поголема од тоа, но не со создавање негативна равенка. Значи, сметките треба да се прават добро и со мерни ефекти, а не само парични. Луѓето велат – сакајќи да поставиме веѓа, а не да го изгубиме окото.
КДП: Како треба да се менаџира оваа ситуација во случајот со Северна Македонија?
АБДУЛМЕНАФ БЕЏЕТИ: Како и многу други земји во регионот, се соочуваме со длабока енергетска криза, закана од инфлација, недостиг од залихи, нарушен биланс на стратешка храна и стоки, зголемена побарувачка и очекувања за нивелирање на платите, пензиите, намалување на даноците – тоа се две различни страни на билансот на состојба кои во никој случај не одат симетрично. Во првите два месеци буџетот е релативно добар во однос на приходите, но дефинитивно ќе треба да се ревидира јавната потрошувачка, каде доминираат субвенциите, од оние на цените на енергенсите, преку земјоделството до субвенциите на социјалните фондови. Само овие фондови, односно Фондот за пензиско (500 милиони евра) и Фондот за здравство (100 милиони евра) апсорбираат над 600 милиони евра субвенциони трансфери годишно во буџетот, не сметајќи ја финансиската мерка за усогласување и нивелирање на пензиите. Значи, во ситуација на континуирана фискална експанзија и во услови на растечка инфлација, неопходно ќе се наметне потребата од умерено монетарно ограничување, со основен инструмент – оној на основната каматна стапка. Во спротивно, економијата ќе се „загрее“ и онака ќе се стимулира инфлациската спирала. Ако ова е придружено со намалување на економската активност и проблеми со вработувањето, може да ни се претстави и тридимензионалниот проблем – стагфлација, што значи и зголемување на инфлацијата, економско намалување и ниска вработеност!
Во овие околности, мислам дека најпрво институциите, во случајов Владата, треба што поскоро да ги менаџираат очекувањата и засега, за време на руско-украинската војна, да не преземаат мерки што не можат да си ги дозволат од фискален, паричен и реален аспект. Со многу одговорност и транспарентност да ја објасниме ситуацијата, да покажеме реални ресурси, да побараме трпение и разбирање од граѓаните и со личен пример да докажеме и покажеме разумност и штедење од се што не е потребно во моментов. Просто кажано – ова време треба само да се преживее.
Второ, мора да ги заштити само оние кои имаат потреба од заштита заради покачување на цените на виталните и основните производи, субвенционирање само на нив и за виталните производи, вклучувајќи ги и сметките за струја. Нафтените деривати, освен оние за економски активности како што се земјоделството или транспортот, не треба ни да замислуваат намалување на даноците или субвенционирање на цените за поединечни возила.
Трето, треба да го подготви ребалансот на буџетот што е можно поскоро, обидувајќи се да ги зголеми приходите од два потенцијални извори – тој од намалувањето на неформалната економија и капиталните приходи (од отуѓување и продажба на средства и ресурси), со посебен акцент на концесиите, а надоместоците да се плаќаат според пазарните вредности за сета експлоатација на минерали во државата. На расходната страна треба што е можно повеќе да се скратат административните расходи, непродуктивните стоки и услуги, како и на некои зголемувања на буџетот по функционални линии, кои може да чекаат зголемување во следната година. Ова беа и моите ставови на последната консултативна средба на таканаречената „Социјално-економски совет“ на владата одржана пред два дена.