Shkruan: Agron Shaqiri
Në këtë ese, paraqitet një rrëfim i zhveshur dhe i thelluar mbi historinë politike të shqiptarëve në Maqedoninë e Veriut: një histori e ndërtuar mbi qëndresë heroike, por njëkohësisht e shënjuar nga tradhti, manipulime ideologjike dhe eksperimente të dhimbshme.
Duke u mbështetur në parimet e shkencave politike dhe në frymën e analizës kritike, ky tekst synon të hedhë dritë mbi një të vërtetë të thjeshtë por madhore: Shqiptarët e Maqedonisë nuk kanë nevojë për ideologji të huaja, por për një vetëdije autentike që buron nga përvoja, nga sakrifica dhe nga aspiratat e tyre. Kjo ese është një thirrje për t’u shkëputur nga imitimi dhe për të ndërtuar një projekt të ri politik — një projekt që nuk flet vetëm për të kaluarën me nostalgji dhe plagë, por që sheh drejt të ardhmes me dinjitet, me mendje të kthjellët dhe me guxim për të qenë vetvetja. • Nga Vakumi i Imitimit tek Projekti i Vetëdijes Shqiptare Nëse historia politike e shqiptarëve në Maqedoninë e Veriut do të duhej të përkufizohej me një fjali, ajo do të ishte kjo: një popull që luftoi për mbijetesë dhe dinjitet, por që shpesh u tradhtua nga përfaqësuesit e vet dhe u deformua nga ndërhyrjet e huaja. Përmes dekadave, shqiptarët në këtë vend ishin subjekt i një strategjie klasike të “discontinuity historike” (historical discontinuity)– siç e përshkruajnë shkencat politike – ku një shoqëri shkëputet dhunshëm nga rrënjët e saj për të adoptuar modelet e importuara, të huaja për realitetin e saj. Në vend që të ndërtohej një vetëdije kombëtare e mbështetur në përvojën autentike, shqiptarët u shndërruan në terren eksperimental për ideologji të gatshme: liberalizma akademike, konservatorizma të ngatërruar, islamizma të ricikluara, majtizma të stërvjetëruara. Ndërkohë, një realitet i dhimbshëm harrohej ose fshihej: Se shqiptarët e Maqedonisë, ndonëse të shtrydhur nga pesha otomane, ishin ata që organizuan Kongresin e Manastirit për të unifikuar gjuhën shqipe. Se shqiptarët, ndonëse të masakruar nga politikat çubrilloviciane dhe diskriminuese jugosllave, vazhduan të qëndrojnë në qytetet dhe fshatrat e tyre si ushtarë pa armë. Se deri në vitin 1990, ndaj tyre u aplikuan mekanizma të pastra të margjinalizimit sistemik: ndalim i punësimit, arsimimit dhe organizimit, duke përmbushur pjesërisht një skemë eliminimi shoqëror dhe politik. E megjithatë, ky popull nuk u thye. Ai ruajti thellë në palcë memorien e të qenit shqiptar – jo si emër, por si rezistencë, si projekt për të ardhmen. • Zbrazëtia e Imitimit dhe Kriza e Elitës Në vend që të ushqente këtë memorie dhe të ndërtonte një ideologji burimore, elita politike shqiptare në Maqedoninë e Veriut ra në kurthin e “mimetizmit politik” – një dukuri e njohur në teorinë e politikës krahasuese – ku për t’u dukur “modern” ose “i civilizuar”, imitoi format ideologjike që nuk burojnë nga përvoja lokale. Kështu, në auditorë politikë dhe shkolla partie, u shpërndanë teori mbi Fukuyamën, Kantin, Huntingtonin e Spinozën, ndërsa fëmijët shqiptarë nuk kishin as tekst shkollor në gjuhën e nënës. U fol për liberalizma dhe konservatorizma abstrakte, ndërkohë që identiteti shqiptar kërcënohej nga asimilimi praktik. Në këtë atmosferë zbrazëtie, shqiptarët trajtoheshin si popull pa histori politike, pa filozofi vetjake, pa aksion të vetëdijshëm shoqëror – një shoqëri që duhej “të mësohej nga e para” nga Tirana, Prishtina, Berlini apo Washingtoni. Ky përçmim i heshtur, i veshur me maskën e ndihmës dhe modernizimit, krijoi një vakum ideor, ku rinia shqiptare mësonte për teoritë e Perëndimit, por nuk njihte dot historinë e Branko Merxhanit, Nexhat Agollit, Fehmi Aganit, Jusof Gërvallës, Ukshin Hotit, të PPD-së, të PDSH së Arben Xhaferit, të rezistencës së heshtur në Shkup, Tetovë, Gostivar. • Manifestimi i Emancipimit: Viti 2016, Viti 2024 dhe Pika e Kthesës Por historia nuk ecën drejt e drejt. Në vitin 2016, ndodhi ajo që në teorinë politike bashkëkohure njihet si “moment i kthesës së vetëdijes politike”. Vota shqiptare, për herë të parë pas dekadash, refuzoi jo vetëm partitë e vjetra, por vetë sistemin e keqpërdorimit të idealit kombëtar për interesa personale dhe kriminale. Ky ishte një rebelim jo vetëm kundër korrupsionit dhe klientelizmit, por edhe kundër atyre që në emër të “kombëtares” kishin ndërtuar perandori private të pasurisë dhe pushtetit. Ishte një thirrje për të çmontuar atë elitë që, nën flamurin e kombit, kishte grabitur të mirat publike dhe kishte ngritur piramida personale të korrupsionit dhe demagogjisë. Ky emancipim vazhdoi dhe mori një përmasë të re në vitin 2024, me bashkimin e opozitës shqiptare, një bashkim që nuk ishte më thjesht taktikë politike, por manifestim i një nevoje kombëtare: nevojës për t’u shkëputur përfundimisht nga kultura e krimit, korrupsionit dhe shfrytëzimit hipokrit të ideales kombëtare. Sot, më shumë se kurrë, vota shqiptare është revolta e qytetarit kundër atyre që flisnin për bashkim kombëtar nëpër podiume, ndërsa në heshtje shisnin interesat e kombit për kontrata publike, tendera, emërime klienteliste dhe mbijetesë të familjeve të tyre politike. • Nga Paternalizmi tek Vetë-drejtimi: Projekti i Ri Shqiptar Në këtë kontekst historik dhe teorik, shqiptarët në Maqedoninë e Veriut nuk kanë më luksin e imitimit. Ata kanë nevojë për krijimin e një ideologjie burimore vendase, të cilën mund ta përkufizojmë përmes katër shtyllave:
- Vetëdija historike
Nuk mund të ndërtohet një komb pa njohur historinë e vet. Është jetike të rindërtojmë narrativën tonë politike duke filluar nga Kongresi i Manastirit, nga PPD-ja e PDSH-ja, nga sakrificat e shqiptarëve të këtij vendi — jo nga kursimet e zbrazëta të teorive të huaja.
- Elita politike dhe intelektuale autoktone
Shqiptarët kanë nevojë për një brez të ri politikanësh dhe intelektualësh që janë formuar nga realiteti i këtij vendi, jo nga komplekset e inferioritetit ndaj modeleve të jashtme.
- Politikë zhvillimore dhe qytetare
Çdo projekt politik duhet të bazohet mbi zhvillimin real të komuniteteve shqiptare: shkolla të mira, spitale funksionale, rrugë të ndërtuara, institucione efektive — jo thjesht mbi premtime retorike.
- Vetë-përcaktimi ideologjik
Është koha të mos jemi më instrumentë për ideologjitë e huaja: as për majtizmin e vjetër, as për islamizmin e importuar, as për neo-liberalizmin bosh. Është koha të ndërtojmë një ideologji shqiptare që respekton vlerat tona, kulturën tonë, sfidat dhe aspiratat tona. • Në Vend të Mbylljes Nëse nuk jemi të zotë ta tregojmë vetë historinë tonë, të tjerët do ta tregojnë për ne — dhe zakonisht, nuk do ta tregojnë siç duhet. Nëse nuk jemi të zotë ta ndërtojmë vetë projektin tonë politik, atëherë do të mbetemi gjithmonë objekte, kurrë subjekte të historisë. E ardhmja politike e shqiptarëve në Maqedoninë e Veriut do të përcaktohet nga një pyetje e vetme: A kemi guximin të jemi vetvetja? Sepse, siç na mëson Max Weber: “Shteti modern është ndërtuar nga ata që nuk u frikësuan të mbajnë përgjegjësinë e vetes dhe të komunitetit të tyre.” Në këtë rrugë të re, historia nuk do të na falë as imitimin, as përtacinë mendore, as varësinë e servilizmin. Na pret sfida sublime për të ndërtuar një vetëdije të re shqiptare – të vërtetë, të thellë, të qëndrueshme. Dhe kjo është, në fund të fundit, sfida më e bukur që mund të ketë një popull që ka kaluar gjithçka për të jetuar me kokën lart.