Gentiana Gola është Zyrtare e Lartë e Programit në Institutin Ndërkombëtar për Demokraci dhe Ndihmë Zgjedhore (International IDEA). Në një intervistë ekskluzive për Balkanview.com, të cilën e përcjell të plotë Kdp.mk, ajo flet për gjendjen e demokracisë në Evropë dhe Ballkanin Perëndimor.
Gola thekson shenjat e prapambetjes demokratike edhe në vendet me performancë të lartë në Evropë, identifikon fusha shqetësuese në Ballkanin Perëndimor dhe vë në dukje zhvillime të veçanta që ekipi i saj po i monitoron nga afër në vende si Maqedonia e Veriut, Serbia dhe Shqipëria.
Si është perspektiva e demokracisë në Evropë? Cilat janë gjetjet kryesore?
Raporti Global State of Democracy (GSoD) 2024 ka treguar se, edhe pse Evropa vazhdon të udhëheqë botën për nga performanca demokratike, ajo po përjeton gjithashtu një trend më të gjerë të rënies, përfshirë edhe vendet me performancë të lartë. Në Evropë, më shumë vende kanë pësuar rënie sesa përmirësim – edhe mes vendeve me performancë të lartë. Fushat më të prekura janë Shteti i së Drejtës (veçanërisht Zbatimi i Parashikueshëm), Liritë Civile dhe Qasja në Drejtësi. Parlamenti Efektiv ishte i vetmi indikator ku u vu re më shumë përparim sesa rënie.
Evropa Qendrore, e cila përfshin edhe vendet e Ballkanit Perëndimor në analizat tona, ka shënuar më shumë përparim, me Malin e Zi që kryeson ndryshimet pozitive në këtë nënrajon. Evropa Lindore ndjek si nënrajoni i dytë me numrin më të lartë të përparimeve, pavarësisht pengesave kryesisht për shkak të Bjellorusisë dhe Rusisë, me gati 60% të progresit të nxitur nga Moldavia.
Në cilat fusha vendet e Ballkanit Perëndimor kanë performancë më të dobët?
Qasja “një formulë për të gjithë” po bëhet gjithnjë e më e vështirë për t’u zbatuar në Ballkanin Perëndimor, pasi gjashtë vendet kanë ndjekur rrugë të ndryshme, duke e bërë më të vështirë të përgjithësohen trajektoret apo të identifikohen pikat e dobëta të përbashkëta. Megjithatë, ekzistojnë ngjashmëri në bazë të performancës, pasi shumica e vlerësimeve sipas indikatorëve tanë janë në nivel mesatar për të gjashtë vendet e rajonit.
Megjithatë, vlerësimet për Shtetin e së Drejtës priren të jenë më të ulëta në përgjithësi, ndonëse disa vende—veçanërisht Kosova dhe Mali i Zi—kanë shënuar përparim të qëndrueshëm ndër vite. Nëse i referohemi ndryshimeve statistikisht të rëndësishme (2018–2023), Serbia ka përjetuar rënie në Përfaqësim (Zgjedhje të Besueshme dhe Parlament Efektiv) dhe Liri Civile, ndërsa Mali i Zi ka shënuar përparim në Përfaqësim (Zgjedhje të Besueshme, Parlament Efektiv, Qeveri e Zgjedhur dhe Partitë Politike të Lira).
Sa i përket Barazisë Ekonomike, rajoni shfaq gjithashtu tendenca të ndryshme: Kosova ka shënuar përparim të dukshëm, ndërsa Shqipëria ka përjetuar rënie të ndjeshme. Një model i ngjashëm vërehet edhe te Qasja në Drejtësi: Shqipëria ka pasur rritje të konsiderueshme mes viteve 2018 dhe 2023, ndërsa Maqedonia e Veriut ka shënuar një rënie të madhe.
Cilat janë disa nga zhvillimet që keni ndjekur dhe do të veçonit në Ballkanin Perëndimor?
Ne monitorojmë dhe raportojmë vazhdimisht për zhvillime kyçe si pjesë e kërkimeve tona mujore për Democracy Tracker, një platformë publike që ofron njohuri të bazuara në ngjarje për prirjet e demokracisë dhe të drejtave të njeriut në 173 vende. Raportet tona fokusohen në ngjarje që mund të sinjalizojnë ndryshime në performancën demokratike të një vendi sipas metodologjisë dhe indikatorëve tanë. Përveç përditësimeve mujore, secili vend ka një profil të dedikuar që përmban përmbledhje të peizazhit politik, sfidave kyçe dhe çështjeve për t’u ndjekur.
Si pjesë e kërkimit tonë, shohim një dinamikë të madhe në Ballkanin Perëndimor, veçanërisht sa i përket zhvillimeve lidhur me shtetin e së drejtës. Në Maqedoninë e Veriut, kemi raportuar së fundmi për zjarrin vdekjeprurës në një klub nate në Koçani, i cili ka nxitur zemërim publik për shkak të korrupsionit të dyshuar sistemik, thirrje për përgjegjësi dhe protesta. Ne do të vazhdojmë të ndjekim hetimet që po zhvillohen. Po ashtu, në Maqedoninë e Veriut po ndjekim rastin për përvetësim dhe shpërdorim detyre që përfshin ish-zëvendëskryeministrin e parë, Artan Grubi, si dhe vendimin e Gjykatës Kushtetuese për të shfuqizuar kuotat etnike në administratën publike.
Në Republikën Srpska të Bosnjë e Hercegovinës, kemi raportuar për ndikimin e ligjit të ri për ‘agjentët e huaj’ mbi shoqërinë civile, si dhe shqetësimet lidhur me shtetin e së drejtës që lindin nga refuzimi i autoritetit të qeverisë qendrore pas dënimit me burg të presidentit të RS, Milorad Dodik. Në entitetin e Federatës, kemi raportuar së fundmi për përforcimin e mbrojtjes për viktimat e dhunës në familje—një hap pozitiv për barazinë gjinore dhe sundimin e ligjit.
Në Kosovë, raportimet tona janë përqendruar te zgjedhjet e fundit dhe zhvillimet që lidhen me sundimin e ligjit, veçanërisht tensionet në komunat me shumicë serbe në veri.
Edhe në Mal të Zi, shumica e raportimeve tona janë përqendruar te çështjet që lidhen me sundimin e ligjit, përfshirë sulmin masiv me armë në janar që shkaktoi shqetësime për sigurinë dhe nxiti diskutime për kontrollin e armëve. Po ashtu, kemi mbuluar krizën kushtetuese të shkaktuar nga shkarkimi parlamentar i një gjykatësi të Gjykatës Kushtetuese, si dhe dënimin e ish-kryetares së Gjykatës së Lartë për shpërdorim detyre—një hap i rëndësishëm drejt pavarësisë së gjyqësorit dhe luftës kundër korrupsionit.
Në Shqipëri, kemi raportuar për ndalimin njëvjeçar të TikTok-ut nga qeveria dhe ndikimin e tij në lirinë e shprehjes. Shumë nga zhvillimet e fundit në vend lidhen gjithashtu me shqetësimet për sundimin e ligjit, përfshirë përpjekjet e Kuvendit për të zbatuar vendimet e Gjykatës Kushtetuese mbi mandatin e një deputeti, si dhe raste të korrupsionit të nivelit të lartë. Një çështje tjetër që po evoluon me shpejtësi dhe që po e ndjekim nga afër është marrëveshja e migracionit mes Shqipërisë dhe Italisë, e cila përfshin transferimin e kërkuesve të azilit të shpëtuar në det në qendra paraburgimi të financuara nga Italia në territorin shqiptar.
Në Serbi, raportimet tona kanë mbuluar tragjedinë në Novi Sad dhe pasojat e saj, përfshirë protesta masive dhe dorëheqje, si ajo e Kryeministres. Ngjashëm me zjarrin në Maqedoninë e Veriut, kjo tragjedi ka nxitur zemërim publik për shkak të korrupsionit dhe pandëshkueshmërisë së perceptuar. Një dallim që kemi vënë re në Serbi është aktivizmi më i madh qytetar, përfshirë protestat studentore pas tragjedisë, demonstratat kundër projektit të rikthyer të minierës së litiumit dhe protestat për parregullsitë zgjedhore në fund të vitit 2023. Po ashtu kemi evidentuar shqetësime për liritë civile, si raportet për përdorimin e programeve të spiunimit nga qeveria kundër gazetarëve dhe aktivistëve, dhe propozimin e fundit të ligjit për ‘agjentët e huaj’ në Parlament.