Numri i individëve dhe kompanive në Ballkanin Perëndimor që janë sanksionuar nga SHBA-ja – dhe në më pak raste, nga Mbretëria e Bashkuar dhe vende të tjera perëndimore – është rritur ndjeshëm në vitet e fundit. Ky trend ka marrë hov të mëtejshëm pas pushtimit të Ukrainës nga Rusia në vitin 2022, raporton BNE Intellinews, përcjell KDP.
Figurat e profilit të lartë si Zëvendëskryeministri i Serbisë Aleksandar Vulin, ish-presidenti dhe ish-kryeministri i Shqipërisë Sali Berisha dhe Milorad Dodik, presidenti i Republika Srpskas në Bosnjë dhe Hercegovinë, janë në mesin e objektivave kryesorë të këtyre sanksioneve.
Sidoqoftë, efektiviteti i sanksioneve ndryshon ndjeshëm nga njëri vend në tjetrin, sipas një raporti të ri të Iniciativës Globale kundër Krimit të Organizuar Transnacional.
Raporti nënvizon kapacitetin e kufizuar të sanksioneve për të ndryshuar me shpejtësi dinamikat komplekse politike, etnike dhe shoqërore të Ballkanit Perëndimor. Megjithatë, në disa raste, sanksionet ndaj individëve kanë ndikuar në sjelljen e personave të shënuar.
“Sanksionet nuk janë një zgjidhje universale. Siç parashikohej nga shumë komentues të intervistuar për këtë studim, ato nuk kanë sjellë ndryshime të shpejta në peizazhin e ndërlikuar politik, etnik dhe shoqëror të Ballkanit Perëndimor. Sidoqoftë, ato kanë trazuar elemente të këtij mjedisi kompleks,” thuhet në raport.
Raporti gjithashtu thekson se efektet e sanksioneve shpesh zhvillohen në afat të gjatë. “Disa efekte mund të shfaqen vetëm në periudhën afatgjatë,” theksohet aty, duke sugjeruar se sanksionet shpesh veprojnë si katalizatorë për ngjarje më të gjera – si hetimet për korrupsion ose ndryshimet politike – më shumë sesa të sjellin rezultate të menjëhershme.
Rëndësia e orientimit gjeopolitik
Raporti gjithashtu nënvizon ndikimin e aleancave gjeopolitike në efektivitetin e sanksioneve.
“Efektet e sanksioneve perëndimore ndryshojnë nga njëri vend në tjetrin në Ballkanin Perëndimor dhe formësohen nga aleancat gjeopolitike. Në disa vende, sanksionet kanë çuar në stigmatizim publik; në të tjera, ato shihen si një shenjë nderi kundër ‘ndërhyrjes së keqe’ perëndimore,” thekson raporti.
Sipas raportit, në vende si Shqipëria, politikanët në pushtet janë distancuar fshehurazi nga kolegët e sanksionuar ose kanë fshehur bashkëpunimin e tyre. Ndërkaq, në Serbi, individët e sanksionuar madje kanë arritur pozita të larta ministrore.
“Rezultatet konkrete shpesh mbeten pak më të ulëta,” tha Ruggero Scaturro, bashkautor i raportit “Në Shënjestër? Sa efektive janë sanksionet në Ballkanin Perëndimor?” Ai shtoi se motivimi i individëve të sanksionuar shpesh luan një rol kyç, pasi ata mund të kërkojnë të zhbllokojnë pasuritë, të rivendosin reputacionin dhe të rifitojnë lëvizshmërinë ndërkombëtare.
Për politikanët, dëmtimi i reputacionit mund të jetë veçanërisht i rëndësishëm. Scaturro theksoi shembuj nga Maqedonia e Veriut, ku partitë politike janë distancuar nga individët e sanksionuar për të ruajtur imazhin e tyre. Por kjo nuk është universale. “Identiteti etnik dhe orientimi gjeopolitik formësojnë përgjigjet,” tha ai, duke vënë në dukje se shqiptarët etnikë, të cilët zakonisht kanë një qëndrim të fortë pro-amerikan, reagojnë ndryshe nga grupet më pak të ndikuara nga presioni perëndimor.
Perceptimet kulturore e komplikojnë më tej situatën. “Shumë i shohin individët e shënuar si viktima dhe jo si autorë,” shtoi Scaturro, gjë që dobëson ndikimin e sanksioneve dhe e bën ndryshimin sistemik më të vështirë për të arritur.
Rritje e ndjeshme e sanksioneve
Përdorimi i sanksioneve në Ballkanin Perëndimor daton qysh nga luftërat që shoqëruan shpërndarjen e Jugosllavisë në vitet 1990. Fillimisht masa të gjëra që synonin tërë shtetet, sanksionet janë zhvilluar në mjete më të fokusuara që synojnë individë dhe entitete. Ky ndryshim pasqyron mësime nga përvoja të mëparshme, ku sanksionet e përgjithshme shpesh shkaktonin pasoja humanitare të padëshiruara dhe nuk arrinin qëllimet e tyre.
Raporti përshkruan këtë evoluim, duke vënë në dukje se sanksionet në vitet 1990 ishin të fokusuara në fraksione kryengritëse dhe lëvizje separatiste që kërcënonin stabilitetin. Në vitet 2010, theksi u zhvendos drejt adresimit të korrupsionit dhe krimit të organizuar, me SHBA-në në krye të përpjekjeve për të lidhur këto çështje me shqetësime më të gjera të sigurisë kombëtare. Ky ndryshim strategjik thekson njohjen në rritje të korrupsionit si një forcë destabilizuese në Ballkanin Perëndimor dhe më tej.
“Midis viteve 2014 dhe 2024, u vendosën 166 sanksione, duke shënjëstruar 108 individë dhe 58 kompani në Ballkanin Perëndimor, kryesisht në bazën e korrupsionit, krimit të organizuar dhe destabilizimit politik,” thuhet në raport. Bosnjë dhe Hercegovina mori më shumë sanksione, me 56 raste, e ndjekur nga Serbia me 51.
Bashkautorja e raportit, Fatjona Mejdini, theksoi një ndryshim në arsyetimin për sanksione. “Sanksionet e synuara për të parandalur destabilizimin u rihodhën, por gjithnjë e më shumë u përqendruan në korrupsionin dhe krimin e organizuar. Kjo u shty nga njohja në rritje nga SHBA-ja e korrupsionit si një kërcënim serioz për sigurinë kombëtare,” tha ajo. Megjithatë, Mejdini shtoi se, ndërsa SHBA-ja u bë më aktive, institucionet multilaterale si BE-ja kanë qenë “kryesisht të munguar” në dekadën e fundit, pavarësisht përpjekjeve të shteteve të Ballkanit Perëndimor për të hyrë në BE.
Që nga viti 2022, pushtimi i Ukrainës nga Rusia ka shtuar një dimension tjetër, me sanksionet që gjithnjë e më shumë adresojnë ndikimin rus në rajon. Ky trend pasqyron një model global më të gjerë, pasi sanksionet janë bërë një mjet kryesor në luftimin e krimit transnacional dhe korrupsionit.
Sfida në zbatimin e sanksioneve
Individi më i sanksionuar në rajon, Dodik, është një shembull i sfidave që sanksionet hasin. Pavarësisht kufizimeve të konsiderueshme financiare të vendosura ndaj tij, familjes së tij dhe bizneseve të lidhura, Dodik vazhdon të bëjë thirrje për shkëputjen e entitetit serb të Bosnjës, duke nënvizuar rezistencën e aktorëve politikë të rrënjosur.
Rasti i Vulin-it ilustron më tej kufizimet e sanksioneve. I shënuar nga SHBA-ja për korrupsion të dyshuar dhe lidhje me përpjekjet ruse për destabilizim, Vulin dha dorëheqjen në 2023 por u rishfaq në 2024 si zëvendëskryeministër i Serbisë.
Nga ana tjetër, në Shqipëri, sanksionet kundër ish-kryeministrit dhe ish-presidentit Sali Berisha kanë pasur efekte më të prekshme. Berisha u kthye si lider i Partisë Demokratike në opozitë, por me koston e përçarjes së partisë. Një hetim korrupsioni i lidhur me sanksionet çoi në arrestin e tij në shtëpi, duke hedhur pasiguri mbi të ardhmen e tij politike.
Rekomandimet e Iniciativës Globale
Raporti përfundon duke u bërë thirrje politikëbërësve të rafinojnë strategjitë e sanksioneve, duke avokuar për qasje të përshtatura lokalisht. Ndërsa sanksionet nuk mund të shkatërrojnë rrjetet e rrënjosura të korrupsionit dhe krimit të organizuar, ato mbeten një mjet strategjik i rëndësishëm. Për të maksimizuar ndikimin e tyre, sanksionet duhet të jenë pjesë e një strategjie të përbashkët për stabilitetin rajonal.
Bashkëpunimi ndërkombëtar dhe ndërtimi i kapaciteteve janë thelbësore. Raporti bën thirrje për investime në ekspertizë lokale dhe nxitjen e bashkëpunimit rajonal për të forcuar zbatimin e sanksioneve dhe për të mbështetur reformat afatgjata në Ballkanin Perëndimor.