Në një intervistë të realizuar së voni me gazetarin e Shërbimit gjeorgjian të Radios Evropa e Lirë, Vazha Tavberidze, historiani i kulturës, njëherësh shef i departamentit të Gjuhës Ruse në Universitetin e Oksfordit, Andrei Zorin, diskuton rreth asaj nëse presidenti rus, Vladimir Putin, plotëson kriteret e një cari të kohës moderne, rreth historisë së gjatë të Rusisë me sundimtarë autoritarë, dhe rreth asaj se si pushtimi i Ukrainës nga Putini mund të jetë nxitur nga qëllimi i gabuar mitik i udhëheqësit rus për të “bashkuar” popujt sllavë të Ukrainës dhe të Rusisë.
Për Ukrainën, beteja kundër Rusisë është “luftë tipike për çlirim kombëtar”, thotë Zorin.
Radio Evropa e Lirë: Le të fillojmë me fenomenin e carit dhe me dëshirën e madhe të rusëve për të pasur një të tillë. Sa nga kjo është mit dhe sa është njohuri historike konvencionale?
Andrei Zorin: Fenomeni dhe roli i carit është jashtëzakonisht i rëndësishëm në historinë ruse. Ai është i rrënjosur thellë në mitologjinë kulturore të Rusisë. Të paktën për 500 vjet, ndoshta edhe më shumë. Por, një gjë që duhet të kuptohet është se fjala “car” sjell natyrshëm krahasime me idenë e monarkisë konvencionale. Pjesa kryesore e monarkisë konvencionale është trashëgimia e brendshme. Mbreti ka vdekur, rroftë mbreti. Dhe, kjo nuk ka ekzistuar kurrë në Rusi.
Ekzistojnë dy terma kryesorë që zbatohen për sistemin politik rus. Disa njerëz thonë se ai është personal ose monarkik. Dhe, unë them, “po, është thellësisht personal, por kurrë nuk ka qenë monarkik”. … Ka ndodhur vetëm një herë në historinë ruse, pas carit [të shekullit XIX] Nikolla I, kur Rusia kishte tre pasardhës të rëndomtë, dhe kjo përfundoi me Revolucionin e Tetorit [të vitit 1917]. Por, gjysma e dytë e shekullit XIX ishte e vetmja periudhë kur në Rusi filloi të ekzistonte diçka si monarkia.
Dhe, pastaj ajo u shemb. Dhe, gjëja më e rëndësishme këtu — dua t’i jap meritën për këtë Vladimir Sharovit të ndjerë, që vdiq së voni, i cili mendoj se ishte shkrimtari dhe mendimtari më i rëndësishëm rus i periudhës post-sovjetike – është se, siç ka thënë Sharov, në Rusi askush nuk e bën pyetjen nëse cari është legjitim. Por, të gjithë shtrojnë pyetjen nëse cari është i vërtetë.
Ne kemi carë të vërtetë, si dhe pretendues. Dhe, cari gjithmonë duhet të dëshmojë se ai është i vërtetë. Është diçka që vërtetohet gjatë sundimit. Dhe, përgjatë sundimit, njeriu e dëshmon dhe e legjitimon veten. Ai nuk e merr legjitimitetin nga fakti se është djali i dikujt, si në një monarki të zakonshme.
Bashkimi Sovjetik u përpoq të prezantonte sistemin e trashëgimisë përmes aparatit të Partisë Komuniste. Por, kjo kurrë nuk funksionoi mirë. Në çdo tranzicion kishim një lloj grushtshteti, ose gjysmë grushtshteti. Prandaj, as linja e pasardhësve partiakë nuk funksionoi.
Radio Evropa e Lirë: Në një nga ligjëratat tuaja, ju e quani atë “mit bazik të njerëzve racionalë, mit bazik që ekziston qe 500 vjet”. A është përzier disi kjo me realitetin?
Andrei Zorin: Po. Pjesa e rëndësishme e mitologjisë bazike është se ajo përzihet me realitetin, sepse përcakton pritshmërinë e njerëzve. Kjo mitologji është gjysmë e ndërgjegjshme. Nuk është ideologji, diçka që ju artikuloni, zgjidhni dhe thoni: “Unë besoj në këtë ideologji dhe jo në atë.” Miti qëndron diku më thellë. Ju e trashëgoni [atë], por jo gjenetikisht.
E rëndësishme është që unë nuk përdor kurrë fjalë si “mentalitet” apo “kod kulturor”, sepse kjo nënkupton një lloj trashëgimie gjenetike. Ato janë të trashëguara kulturalisht, përmes fesë, përmes artit, përmes propagandës, përmes edukimit shkollor, shumë i rëndësishëm është sistemi i festave kombëtare, festimeve, ritualeve e gjëra të tjera. Ju e ngulitni në mendje këtë mitologji. Dhe, normalisht, ju nuk mendoni për këtë. Por, në të njëjtën kohë… kjo nuk është diçka që nuk e kuptoni; ju thjesht ndiheni kështu.
Radio Evropa e Lirë: Nëse kjo është e vërtetë, a munden, pra, rusët e zakonshëm, a janë ata të aftë ose të gatshëm ta shohin të ardhmen pa një car? Dhe, çfarë do të thotë kjo për kapacitetin e Rusisë për të ndryshuar?
Andrei Zorin: Ka shumë biseda tani dhe shumë intelektualë janë tejet nervozë, dhe ajo që ata thonë është: “Ne nuk kemi nevojë për një car tjetër. Ne duhet të ndryshojmë plotësisht sistemin”. Dhe, një nga arsyet pse thashë se mitet nuk trashëgohen gjenetikisht, është se ato ndryshojnë. Ato shfaqen, zhvillohen, shuhen — kjo ndodh.
Më kanë pyetur: “Çfarë nevojitet që një mit të zhduket?”.
Ju duhet një nga dy [gjërat]: Një, nevojiten ndryshime shoqërore afatgjate. Dhe, një gjë që po ndodhte, veçanërisht pas rënie s së Bashkimit Sovjetik, ishte ky zhvillim i shpejtë i njerëzve të klasës së mesme urbane, të rinj, me orientim perëndimor. Dhe, pas dy-tre brezash, ndoshta mitologjia mund të kishte ndryshuar plotësisht. Kjo ndodhi në shumë vende; Rusia nuk është e veçantë këtu. Por, këtu, nevojiten dekada ndryshimesh shoqërore. Sepse, për shembull, mitologjia cariste është e rrënjosur thellë në mentalitetin e një fshatari. Por, nëse kaloni nga fshati në qytet, nuk e ndryshoni menjëherë [mentalitetin]. Për këtë, duhen breza.
Një mundësi tjetër është një tronditje kulturore, e cila është e rrënjosur thellë. Bombardimi bërthamor i Japonisë (në fund të Luftës së Dytë Botërore) ndryshoi plotësisht mitologjinë e saj kombëtare. Një bombë bërthamore ndryshon plotësisht gjithçka menjëherë. Nuk duhen breza. Është tronditje aq e madhe, saqë gjithçka bëhet, nëse jo krejtësisht ndryshe, shumë më ndryshe.
Radio Evropa e Lirë: Një shembull tjetër, mbase, mund të jetë edhe Gjermania?
Andrei Zorin: Edhe Gjermania mund të jetë një shembull tjetër. Po, pa dyshim. I gjithë vizioni i mashkullit të fuqishëm, të fortë, teutonik, i cili theksonte kulturën gjermane për shumë shekuj, papritmas humbi elementin tërheqës. Po, ka disa që janë ende entuziastë për të. Por, ky stil i të menduarit është jokonvencional.
Radio Evropa e Lirë: Cilat nga këto mundësi kanë më shumë gjasa që të ndodhin?
Andrei Zorin: Unë nuk do të dëshiroja, larg qoftë, bombardimin bërthamor, apo copëtimin e Rusisë. Po diskutohet shumë për të. Unë mendoj se do të ishte fatkeqësia më e madhe — copëtimi dhe pushtimi [i Rusisë]. Pra, shpresa ime — mitologjia që nuk e mendoja si produktive — ishte në zhvillimin gradual.
Fatkeqësisht, kjo nuk ndodhi dhe vetëm Zoti e di se çfarë do të ndodhë. Nuk janë dëshirat e mia ato që do të përcaktojnë se çfarë do të ndodhë. Ne nuk e dimë. E ardhmja është e paqartë. Por, unë, në fakt, parashikoj se Rusia nuk do të heqë qafe mitologjinë cariste brenda një periudhe afatshkurtre.
Radio Evropa e Lirë: Të flasim për personin që, të paktën në këtë shekull, lidhet më shpesh me fjalën car. A është bërë Vladimir Putin car në çdo aspekt, por pa titullin? Një monark absolutist?
Andrei Zorin: Po, pa dyshim se po. Dhe, unë do të thosha se, në 20 vjetët e parë të sundimit të tij, ai është dëshmuar se është car i vërtetë. Këtë nuk e them si kompliment. Unë kurrë nuk kam qenë admirues i tij, nuk kam votuar kurrë për të, e kështu me radhë… Por, po, ai arriti të dëshmojë se është car i vërtetë, duke fituar Luftën e Dytë Çeçene, pasi humbën të parën. Dhe, kjo është një shenjë e carit të vërtetë, i cili kthen disfatat fillestare në fitore, duke e ndalur dukshëm sundimin e bojarëve [pjesëtarëve të fuqishëm të fisnikërisë feudale].
Të pasurit nuk u zhdukën, por u bënë shumë të rëndësishëm – megjithatë, ata absolutisht nuk kanë zë. Disa oligarkë, në fakt, thanë se: “Nëse cari Putin e kërkon [një gjë], ne do të japim gjithçka që kemi”.
Dhe, [car u dëshmua] nga shumë gjëra të tjera, më të vogla për nga rëndësia. Një prej tyre, për shembull, ishte kjo gjë, që e kam quajtur kontrolli i karizmës. Duhet të tregoni se fuqia juaj nuk varet nga pozicioni që keni. Ivani i Tmerrshëm shpalli tatarin e vogël, Simeon Bekbulatovich, sundimtar të Rusisë [mes shtatorit të vitit 1575 dhe shtatorit të vitit 1576].
Të gjithë e dinë se kush është në të vërtetë në pushtet, por formalisht ju thoni: “Ja ky është ai”. Stalini nuk nënshkroi kurrë asnjë dokument si sekretar i përgjithshëm i Partisë Komuniste.
Radio Evropa e Lirë: Pse morët shembull Ivanin e Tmerrshëm, e jo Dmitry Medvedevin, ish-presidentin rus, tani zëvendëssekretar i Këshillit të Sigurimit të fuqishëm të vendit?
Andrei Zorin: Pikërisht. Ju tregoni se nuk është presidenca juaj, që ju bën njeriun më të fuqishëm në rast se dikush dyshon. Por, fuqia juaj qëndron brenda trupit tuaj, përtej institucioneve.