E ardhmja sjell pasiguri. Futja e pakicës bullgare në kushtetutë do të thotë sigurisht institucionalizimi i një ndarjeje tjetër në vija etnike dhe, së paku, harmonizimi i procesit politik. Por ndonjëherë është mirë të komplikohen gjërat, që të vendosen në vendin e duhur.
Shkruan: Mirjana Maleska
Këto ditë në faqet e disa mediave tona, në kuadër të debatit për marrëdhëniet maqedono-bullgare, është botuar teksti i Stefan Trebst i vitit 1983, “Bashkimi Sovjetik dhe polemikat bullgaro-jugosllave për Maqedoninë”, i publikuar në revistën “Studime Krahasuese për Evropën Juglindore”. Bëhet fjalë për një profesor të njohur në Universitetin e Lajpcigut, historian dhe sllavist që flet maqedonisht dhe bullgarisht dhe që konsiderohet si njohës i mirë i ngjarjeve në Ballkan.
Stefan Trebst nuk është publikuar për herë të parë në Maqedoni. Revista akademike “New Balkan Politics” në vitin 2003 ka botuar një tekst nga Trebst, në gjuhën maqedonase dhe angleze, me titull: “Politika historike dhe kryevepra historike e Maqedonisë para dhe pas 1991”, një ekspozitë dorëzuar në konferencën ndërkombëtare të historianëve në Vjenë. Me pak fjalë, teksti, i cili përmbante 61 njësi bibliografike, kishte tashmë një verifikim më të gjerë shkencor.
Një dekadë pas përfundimit të Luftës së Ftohtë, bashkimit të Evropës dhe përhapjes së demokracisë në juglindje në vendet e mëparshme të “Bllokut Lindor”, entuziazmi se po ndërtohej një botë e re demokratike e hapur ishte ende gjallë. Në një atmosferë të tillë, redaktorët e New Balkan Politics vendosën të botonin tekstin e Trebst-it në edicionin 6/7 të vitit 2003. Prisnim interes, mbi të gjitha nga publiku profesionist, madje edhe polemika të ndezura. Nuk pati asnjë reagim. Heshtje. Askush nuk donte të thoshte asgjë për pyetjen se pse Bullgaria e kundërshton identitetin dhe gjuhën tonë kombëtare, megjithëse mund të supozohej, të paktën nga ata që dinë, se një ditë kjo temë do të ishte në rendin e ditës. Njëzet vjet më vonë erdhi realisht, vetëm tani një pjesë e madhe e publikut është thuajse e papërgatitur për një debat që zakonisht zbret në akuza të ndërsjella për “tradhti kombëtare”. Sot nuk është më çështje zgjedhjeje nëse do të merremi apo jo me këtë çështje. Ne e kemi patjetër, nëse duam të mbajmë të hapura perspektivat tona për integrim të plotë në Evropë.
Vendimet e BE-së, duke përfshirë të ashtuquajturat Propozimi francez, nuk janë arbitrare dhe të paktën të njëanshme, edhe pse sigurisht një anëtar i Unionit, si Bullgaria, ka më shumë “peshë” se e jona. Kur marrin vendime të tilla, sidomos kur kanë të bëjnë me çështje identitare, politikanët, nëse vetë nuk janë të sigurt, do t’i drejtohen publikut të tyre ekspert. Prandaj, mendoj se është mirë të rishikojmë qëndrimet e Stefan Trebst.
Çfarë ka shkruar Stafan Trebst për ne dhe mosmarrëveshjen tonë të identitetit me Bullgarinë?
- se tendencat nacionalçlirimtare, autoktone që ekzistonin në Maqedoni, patën një mundësi të madhe për krijimin e shtetit maqedonas dhe shtetndërtimin e shtetit në vitin 1944. Mund të thuhet, shkruan Trebst, se maqedonasit deklarohen si “maqedonas” për të paktën dy arsye: së pari, sepse janë të bindur për domosdoshmërinë dhe gjithëpërfshirjen e vetëvendosjes etno-kombëtare, dhe së dyti, sepse identifikimi “maqedonas” atyre iu duk opsioni më tërheqës mes atyre që mund të zgjidheshin nga viti 1944 e në vazhdim. Ai e përshkruan shkurt këtë proces të ndërtimit të kombit si një “kryevepër historike”.
- se procesi i ndërtimit të kombit maqedonas (ndërtimi i kombit) ishte më i vështirë se i njëjti proces në vendet fqinje, Greqi, Serbi dhe Bullgari në shekullin XIX. Sipas fjalëve të tij, fqinjët tashmë e kanë “grabitur” historinë, kështu që i mbetet pak kombit të ri. Kjo rezultoi në një “eksperimentim” të gjatë në të cilin u rritën interpretimet joshkencore. Ai e mbështet këtë supozim me gjetjet e hulumtimit të historianit Gunter Steckl mbi simbiozën specifike midis politikës dhe historiografisë. Një simbiozë që ishte më e fortë në Maqedoni sesa në vendet e tjera të hulumtuara të Evropës Lindore. Sipas Trebst, historianët dhe politikanët ishin “të përkushtuar së bashku për të krijuar një histori kombëtare realiste politike, ‘operative'”. Në këtë simbiozë, historianët madje marrin një rol udhëheqës, siç thotë Trebst, në “projektin e ndërtimit të kombit maqedono-jugosllav”, ku detyra e tyre ishte dhe është akoma, të promovojnë historikisht ekzistencën e kombit maqedonas…”
- se “identitetet nuk trashëgohen si ngjyra e lëkurës…por ndërtohen si një vepër arti”. (David D. Littin). Ai, si shumica e historianëve, e sheh ndërtimin e një kombi si një ndërthurje të aspiratave indigjene për integrim, “nga poshtë” dhe shtetndërtim, “nga lart”. Duke debatuar me antropologen amerikane Kate Brown, nëse maqedonasit e dinë se kush janë, nëse janë trashëgimtarë të revolucionit të vitit 1903 dhe nëse e kanë përshkruar veten, pothuajse sipas të gjitha burimeve, si bullgarë, Trebst beson se pyetja është e pakuptimtë. Pyetja e vërtetë do të ishte nëse maqedonasit e dinë kush nuk duan të jenë dhe ai përgjigjet se, sipas njohurive të tij, nuk duan të jenë bullgarë dhe serbë, grekë apo shqiptarë… është vetëm politika e kujtimeve e menaxhuar nga institucionet shtetërore që përpiqet të krijojë një identitet kolektiv, thotë ai, por pikërisht një politikë që përpiqet për një llogaritje racionale të sigurisë politike, ekonomike, sociale e të tjera”.
- se ka disa shkolla të mendimit në shkencën historike maqedonase, se ku duhet të vendosen fillimet e procesit që çoi në ndërtimin e kombit maqedonas a) Postkomunistët i vendosin fillimet, në përputhje me territorin marksist, në koha e kapitalizmit të pjekur ose në mesin e shekullit të 19-të. Për ta dy shtyllat mbi të cilat bazohet shteti dhe kombi janë Kryengritja e Ilindenit në vitin 1903 dhe Seanca e Dytë e ASNOM-it, 1944. Më vonë, me ardhjen në pushtet të VMRO-DPMNE-së, theksi u vu në Referendumin për pavarësia nga viti 1991. b) Vendosja e fillimeve në mbretërinë mesjetare të Samuelit, sipas tij, i detyrohet një konsensusi politik të ndërsjellë, ndonëse të heshtur, të frymëzuar dhe mbështetur nga disa historianë në vend. c) Si tendencë më e re, Trebst përmend atë që ka edhe një komponent gjenetik. Ka ekzistuar para vitit 1991, por sot dominon në disa qarqe historike, se maqedonasit dhe romakët e lashtë me kalimin e kohës u asimiluan nga sllavët, duke pranuar gjuhën dhe kulturën e tyre.
- se konsolidimi demokratik pas vitit 1991 mundësoi shfaqjen e pluralizmit në shkencën historike në Maqedoni, profesionalizimin më të madh të tij, kapërcimin e mundshëm të etnocentrizmit dhe shkallë më të lartë të komunikimit me historiografinë botërore. “Shkenca historike e kësaj minirepublike, e tronditur nga krizat, ka bërë një rrugë të gjatë nga “historia e popullit maqedonas” në “historia e Maqedonisë”. Megjithatë, kthimi në drejtim të “historisë së bullgarëve maqedonas”, si dhe kthimi në drejtim të “historisë së Serbisë jugore” nuk mund të përjashtohet me siguri”.
Nëse është e saktë teza e Stefan Trebst-it se për krijimin e identitetit kolektiv nuk janë të rëndësishme vetëm kujtimet historike, të menaxhuara nga institucionet shtetërore, por, aq më tepër, llogaritja racionale për sigurinë politike, ekonomike, sociale e të tjera, atëherë Politika e barazisë së bashkësive që jetojnë në Maqedoni, përfshirja dhe mospërjashtimi i tyre nga pushteti, forcimi i të drejtave individuale dhe kolektive, është plotësisht e arsyetuar. Me pak fjalë, një rrugë e vështirë përgjatë së cilës po ecim me sukses për momentin.
Nëse më tej, teza e Stefan Trebst-it është e saktë se mundësia për të krijuar një komb maqedonas (komb-ndërtim) u shfaq në vitin 1944 kur u krijua shteti, atëherë edhe politika e mëparshme e forcimit të shtetit të pavarur, multietnik, demokratik të Maqedonisë ka një efekt të plotë.
E ardhmja sjell pasiguri. Futja e pakicës bullgare në kushtetutë do të thotë sigurisht institucionalizimi i një ndarjeje tjetër në vija etnike dhe, së paku, harmonizimi i procesit politik. Por ndonjëherë është mirë të komplikohen gjërat, që të vendosen në vendin e duhur.
(Teksti i Stefan Trebst u botua në New Balkan Politics, numri 6/7 i vitit 2003 dhe mund të gjendet në Bibliotekën Universitare (ISSN 1409-9454) dhe në formë elektronike në maqedonisht dhe anglisht në http://www. newbalkanpolitics.org. mk/cat/Issue-6/141а)