Gjatë Festivalit Ndërkombëtar Letrar “Pro-Për Ballkanin” u mbajt tryeza e rrumbullakët në të cilën morën pjesë të gjithë të ftuarit e festivalit- shkrimtarë, të cilët debatuan mbi sfidat e letërsisë dhe të leximit sot. Gjithashtu, u promovua përmbledhja më e re me poezi “Poligrafi” e Pijan Slavej, ndërsa vëmendje zgjoi edhe biseda me regjisorin dhe skenaristin Rajko Gërliq
Shkruan: Katerina Topallova
“Ka pasur periudha në të cilat politika ndërhynte në letërsi, sepse strukturat politike donin të ishin prezente dhe më pas erdhën kohët moderne në të cilat më duket se letërsia po futet në politikë.
Kështu foli shkrimtari dhe botuesi Vladislav Bajac në tryezën e rrumbullakët me temë “Letërsia/Shoqëria/Kritika (letërsia dhe rileximi kritik i proceseve shoqërore)” të mbajtur në “Europe House” në Shkup, në kuadër të edicionit të 10-të të festivalit “Pro-Për Ballkanin”.
“Mendoj se letërsia është një oazë që duhet ta ruajë artin nga politika. Sigurisht që dalloj angazhimin politik të shkrimtarëve dhe të çdo krijuesi, por le të mos lejojmë që letërsia të kthehet në fushë të lirisë politike. Liria ekziston në kokën e shkrimtarit. Disi nuk jam i bindur që ekziston ajo liria e përgjithshme, për të duhet të luftojmë tmerrësisht çdo ditë, por puna e shkrimtarit është ta bëjë me libra të mirë”, tha Bajac.
Tryezën e hapi themeluesi i festivalit, Dejan Trajkoski, i cili paralajmëroi një temë të madhe dhe të gjerë që mund të shqyrtohet nga shumë aspekte, njëra prej të cilave është liria. Në tryezën e rrumbullakët morën pjesë të gjithë të ftuarit e festivalit – shkrimtarë, si dhe agjentë letrarë, redaktorë të cilët janë pjesë e programit “Shkupi Fellowship”.
I pyetur nga moderatori Vladimir Jankovski në kontekstin e lirisë, shkrimtari kroat Damir Karakaš tha se çdo shkrimtar duhet të thotë se për çfarë janë librat e tij, kështu që ai do të thotë se kanë të bëjnë me lirinë dhe drejtësinë dhe shtoi:
“Por mendoj se e kemi nënvlerësuar rolin e lexuesve, që është shumë i rëndësishëm, sepse ashtu siç ka shkrimtarë të mirë dhe të këqij, ka lexues të mirë dhe të këqij. Një lexues i mirë mund ta kthejë një roman mediokër në një roman të shkëlqyeshëm dhe një lexues i keq mund ta asgjësojë atë. Arsyeja që kemi gjithnjë e më pak lexues të mirë është për shkak të sistemit arsimor, si dhe mediave të reja që janë shfaqur. Ato që dikur ishin biblat tani janë iPhone-ët. Çdo gjë është bërë e ngadaltë, e ngadaltë për njerëzit dhe përparësia e letërsisë është pikërisht në ngadalësinë e saj”, tha Karakash.
Katja Katz, botuese e librave për fëmijë nga Sllovenia, foli mbi lexuesit dhe ndërtimin e qëndrimit të lexuesve ndaj librit, Ajo tha se letërsia sot duhet të konkurrojë me mediat e tjera që janë më të rëndësishme dhe më të aksesueshme për fëmijët.
Lidhur me llojin e letërsisë që gjiganti francez “Gallimar” ofron për lexuesit e tij, Oror Tuja theksoi se pas 91 vitesh gjuha maqedonase hyri për herë të parë në listën e “Gallimar” dhe është e lumtur që ia ka dalë me botimin e librit “Burri im” të Rumena Buzharovskës.
E pyetur se çfarë kërkojnë botuesit e huaj nga një autor që vjen nga Turqia, Pelin Yilmaz nga shtëpia botuese “Ipsilon”, e cila ofron autorë turq në tregun letrar ndërkombëtar, tha: “Më lehtë e kam të punoj me vendet arabe për shkak të marrëdhënieve më të ngushta. Në vendet evropiane duan të blejnë edhe kulturën, ilustrimet e librit, jo vetëm tekstin”.
Shkrimtarja bullgare Elena Aleksieva tha se përveç lexuesve duhet të kthehemi dhe të shikojmë edhe shkrimtarët. Nga njëra anë letërsia shtyhet në margjina dhe nga ana tjetër, kjo ndoshta është kështu, sepse është e parëndësishme, pra nuk thotë asgjë relevante për botën dhe shoqërinë që na rrethon.
Autorja sllovene Bronja Jakelj, nga ana tjetër, në paraqitjen e saj trajtoi faktin se si lihen mënjanë tema të caktuara të shoqërisë dhe krijojnë te individi apo grupet e tëra një qëndrim specifik ndaj dukurive apo dukurive të caktuara, të cilat mund të jenë nxitje kreative për të krijuar letërsi të mirë.
Forumin e përfundoi Tomislav Osmanli, i cili theksoi se bota është shumë kokëfortë dhe se autorët nuk mund ta ndryshojnë atë, por mund të ndryshojnë botën dhe vetëdijen e një pjese të lexuesve të tyre. Ai e sheh shpëtimin nga bota e tjetërsuar në të cilën jetojmë vetëm në faktualizimin e letërsisë.
Në orët e mbrëmjes të ditës së dytë të festivalit u zhvillua një bisedë mes Aleksandar Prokopiev dhe regjisorit Rajko Grlic. Regjisori kroat Rajko Grlic iu referua periudhës së xhirimit të filmit “Karaulla” (2004), në të cilin Maqedonia ishte një nga vendet bashkëprodhuese. Ishte filmi i parë që ish-vendet anëtare të Jugosllavisë realizuan pas shpërbërjes së saj.
“Kur shkruan një skenar, ai ka rregullat e veta dhe gjithçka që shikon në ekran duhet të shkruhet në tekst. Nuk është kështu me letërsinë. Gjithë jetën kam shkruar skenarë dhe nuk e konsideroj veten shkrimtare. Tregime të pathëna është më shumë një libër me shënime për mua. Por as zhanri nuk ka rëndësi. Është një kategori që amerikanët e shpikën për të kategorizuar filmat e tyre në kinema. Unë pata fatin të kisha lirinë për të zgjedhur se çfarë do të bëja me çdo film të mëpasshëm. Kam mësuar nga mjeshtrit e filmit – Dushan Makavejev, Aleksandar Petroviq, Zika Pavloviq… Në atë kohë kur disa filma filluan të ndaloheshin, ndodhi një tragjedi e një kulture. Të bësh një film nuk është një punë e lehtë. Në kohën tonë, festivalet ishin një lloj kushti që ne t’i bindnim në shtëpi që filmi ynë duhet të shfaqet në kinema. Sot kam ndjesinë se autorëve nuk u intereson publiku, por vetëm festivalet”, tha Gërliq.
Aktori Petar Arsovski, i cili luan në filmin “Karaulla”, ka ndarë kujtimet e tij nga periudha e xhirimeve dhe puna me Gërliqin. Ai lexoi pjesë nga “ Tregime të parrëfyera” të Gërliçit.
Mbrëmja u mbyll me performancën muzikore të Pijan Slavej dhe me promovimin e librit të tij të tretë me poezi “Poligrafi”, botim i “Prozart Media”. Pijan Slavej së bashku me Goce Jovanovskin e bënë të veçantë mbrëmjen.
*Ky artikull është prodhuar në kuadër të projektit të mbështetur nga NED. Qëndrimet e shprehura në këtë tekst janë ekskluzivisht të autores.
